Бид энэ жил улстөрч­дөө­сөө эхлээд жирийн ир­гэдээ хүртэл “Эдийн за­саг хүндэрч байна” гэж яри­лаа. Эрх баригчид “Иргэд тай­ван байх нь надад илүү ашиг­тай” гэж боддог болохоор бүх зүйл тайван амгалан байгаа мэ­­тээр ойлгуулахыг үргэлж оролд­дог бол сөрөг хүчин бай­дал улам муудаж байгаа гэ­сэн мэдээллийг түгээх нь эл­бэг. Иргэд алинд нь итгэхээ мэ­дэхгүй будилдаг.

Ардчилсан нам өнгөрсөн жил “Та нараас улай­сан данс”-тай засаг хүлээж ав­сан” хэмээн сөрөг хүчин рүү дайрч давшилах нь холгүй пээд­гэр суудаг байсан бол энэ жил “Чингис”, “Самуурай” бон­­дын хөрөнгийг захиран зар­­цуулсан, тодорхой үр дүн ха­­раг­дахгүй байгаа учраас ар­га­гүй л хэлэх үггүй болж, га­даад нөхцөл байдал руу ан­хаа­рал хандуулахыг хичээх бо­лов. Эдийн засгийн хямрал эн­гийн иргэн Дорж, Дондогийн ха­лаа­сыг хамгийн түрүүнд тэм­тэрдэг болохоор иргэд хамгийн хүн­дийг нуруундаа үүрч, амьд­рал нь доройтсоор. Гэвч ха­рам­салтай нь, эрх баригчид ил ярихгүй л байгаа болохоос, ирэх жил энэ жилээс ч илүү хүнд байх нь тодорхой болоод бай­на. Яагаад гэвэл улстөрчид биш, эдийн засагчид л жинхэнэ үнэн мэдээллийг өгч чаддаг юм.

Тэдний ярьж байгаагаас үз­вэл, ирэх он Монгол Улсын хувьд “Бүсээ чангалах” жил бол­но. Татвар нэмэхээс өөрөөр ор­логоо яаж өсгөх талаар тол­гойгоо сайн ажиллуулахгүй бол 2016 оноос бондын өр тө­лөөд эхлэхээр бүсээ бүр ч чан­га­лах хэрэг гарах гэнэ. 2015 оны төсвийн төсөлд бүтээн бай­гуулалтын ажил бараг хийг­дэхгүй байхаар тусгасан байгаа гэнэ. Концессын гэрээгээр ком­­паниуд орж ирдэггүй л юм бол ажил хийгдэхээгүй болсон бай­на.  

Хоёр бондын мөнгөнөөс хоёр тэрбум ам.доллар “атгасан” юм чинь энэ жил Монголд ам.дол­ларын ханш унаж, төгрөгийн ханш чангарна гэж бид бүгд хү­лээж байсан. Гэтэл харин ч эсрэгээрээ, гадаад валютын ханш тэнгэрт хадаж, төгрөгийн ханш шалдаа буулаа. Валютын ханш тэнгэрт хадахаар до­тоодын үйлдвэрлэл сэргэдэг жам­тай. Тиймээс хамаг идэш уушаа гаднаас авдаг байдлыг арил­гая хэмээн Чингис бондын хөрөнгөнөөс газар тариалан, мал аж ахуйн салбарт зэгсэн их хөрөнгө хуваарилсан. Ин­гэс­нээр гаднаас авч идэх нь багасах ёстой байлаа. Үр дүнг нь шалгах эхний чухал ба­римт нь хоёр долоо хоногийн өм­нө хэвлэгдсэн Үндэсний статис­тикийн газраас гаргадаг улс орны нийгэм эдийн засгийн байд­лын тайлан /эхний есөн сарын байдлаар/ байсан юм.  
 
“Нэг хаалга хаагдахад, нөгөө хаалга нээгддэг” гэж үг бий. Тай­лангаас Монгол Улсын га­даад худалдааны алдагдал үлэмж хэмжээгээр буурсан үзүү­лэлт гарсныг харлаа.

Монгол Улс энэ оны эхний есөн сард 129 оронтой 8068.1 сая ам.долларын худалдаа хийжээ. 4021.8 сая ам.долларын экспорт хийж, 4046.2 сая ам.долларын бараа бүтээгдэхүүн импортол­сон байна. Ингэснээр гадаад ху­далдааны тэнцэл 24.4 сая ам.долларын алдагдалтай гарч, ба­раг л тэнцлээ. Ам.долларын хан­шийн өсөлт Монгол Ул­сын түүхэнд анх удаа гадаад ху­далдаа баланслахад нөлөөлсөн байна. Манай үе, үеийн төрийн бодлого гадаад худалдааны алдагдлыг бууруулах, улмаар ашиг­тай ажиллахад чиглэдэг байсан. Тэгвэл 2014 онд энэ зорилгодоо хүрдэг юм байна. “Хямралд ч ашигтай тал байдаг” гэдэг энэ хэмээн олзуурхав.

Гэхдээ нийтэд нь харахад ийм байгаа болохоос задлаад үзвэл, бас ч хүлээж байсан шиг өндөр үр дүн гараагүй болох нь анзаарагдана. Ам.долларын ханш чангарч эхлэхэд, импорт хумигдаж, импортыг орлох үйлдвэрлэл тэр хэмжээгээр нэ­мэгдэнэ гэсэн хүлээлт байсан ч олигтой нэмэгдсэнгүй. Экспор­тын 924 сая ам.долларын өсөл­тийг зэсийн баяжмалын экспорт дан­гаараа “дааж”, импорт 779.2 сая ам.доллараар буурсны 669.5 сая ам.долларыг тээврийн болон цахилгаан хэрэгсэл, тэдгээрийн эд ангийн импорт эзэлж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, төрөөс бод­логоор дэмжиж, их хөрөнгө хүч хаяж байгаа жижиг дунд үйлд­вэрлэл экспортын өсөлтөд хувь нэмрээ оруулсангүй.

Ам.дол­ларын ханшийн өсөлтийн нө­лөөгөөр импортын хүнсний ба­раа хумигдаж, экспорт өснө гэж хүлээж байсан ч үзүүлэлт “алаг цоог” гарлаа. Амьд мал, амь­тад, мал амьтдын гаралтай бүтээг­дэхүүний экспорт өн­гөрсөн жил 10.6 сая ам.доллар байс­наа 6.7 сая ам.доллар болон буурч /эхний долоон сарын байдлаар/, ургамлын гаралтай бүтээгдэхүүн 5.5-11.4 сая, мал амьтны гаралтай тос өөхний экс­порт 4.4-7.1 сая ам.доллар болж өнгөрсөн жилийнхээс ба­раг хоёр дахин нэмэгджээ. Амьд мал экспортлох нь сайн хэрэг биш учир экспорт буур­сан нь сайн хэрэг гээд бодохоор бүх зүйл сайн сайхан байгаа мэт. Гэвч ижил төрлийн бү­тээг­дэхүүний импорттой харь­­ц­уулаад үзэхээр үнэхээр гу­­тар­маар. Хүнсний бэлэн бү­тээг­­дэхүүний импорт л 221 сая ам.дол­лараас 211 сая ам.доллар болж буурсан, бусад дээр нь дан­даа өсөлттэй.

Малын гаралтай хүнсний бү­тээгдэхүүний үйлдвэрлэл, газар тариаланг дэмжихэд “Чингис” бондын мөнгөнөөс багагүй хэс­гийг зарцуулсан ч цөцгийн тос, хүнсний ногооны импорт өссөн байна. Улаанбуудайн гу­ри­лын импорт багассан нь л энэ салбарт дуулдсан ганц таа­тай мэдээ байлаа. Он дуусах бо­лоо­гүй болохоор мэдээж, энэ тоо цаашид өөрчлөгдөнө. Гэ­лээ ч тэгтлээ өөрчлөгдөхгүй л бо­лов уу.

Бондын хөрөнгө оруулалт үр ашиг­тай байсан эсэх асуултад хариу­лах одоогоор эрт, цаа­шид тодорхой салбаруудад үн­дэс­ний үйлдвэрлэл сэргэх ч байж мэднэ. Гэхдээ л “Чингис” бон­дыг өрийг төлөх хэмжээний ашиг­тай байж чадахгүй нь ойл­гомжтой. УИХ Засгийн газрын асуу­далтай зууралдаад, төсвийн талаар ярихыг төдийлөн хү­сэхгүй байх шиг байдал ан­заарагдах боллоо. Цалин тэт­гэврийг нэмэхэд 300 тэрбум төг­рөг нэмж төсөвлөсөн” гэх мэт иргэдэд арай зөөлөн хүрч очих мэдээг л гадагшлуулж, үнэн хэрэгтээ төсвөө “зад танаж” байна. Төсвөөс нь 277 тэр­бум төгрөг танасан төсөл хэ­лэлцэгдэх гэж байгаа талаар нийс­лэлийн удирдлагууд мэдэг­дэл хийж, маш их бухимдаж буй.

Энэ мөнгө байхгүй бол гу­дамж хогондоо дарагдаж, гэрэл­түү­лэггүй, харанхуйд умбаж, аймш­гийн хот болж хувирах нөх­цөл байдал бодитоор бүр­дээд байгаа юм. Дээр нь аж ахуйн нэгж, ирггэдээс дөрвөн төр­лийн татвар нэмж авахаар тус­гасан байгаа гэх мэдээлэл бий. Энэ дөрвөн төрлийн тат­вараараа 300 тэрбум төгрөг төв­лөрүүлнэ гэж төлөвлөхөд л цалингийн нэмэгдэл бодит биш болж хувирна гэдэг хэнд ч ойлгомжтой. Товчхондоо, Мон­голчууд бид урьд өмнө бай­гаагүй жинхэнэ соорилтын өмнө тулж ирээд байна. Бид бус­дад өртэй, түүнийгээ төлөх нь үнэн. Чингис бонд, зээл тус­ламж бидний амьдралыг сайж­руулсангүй, харин ч олон жилийн зовлонгийн эх бол­чихсон байх вий. Хоёр хөр­шийн удирдагчдын айлчла­лаар яригд­­сан саналуудыг шүүрэн авч ажил хэрэг болгохоос өөрөөр, эдийн засаг сайжрах найд­лага үнэндээ алга. Дахиад л амьд­рахад нэг жил айсуй.