Уул уурхай бол Монгол улсын амин чухал салбар. Хүн ам цөөн, Улаанбаатар хотоос бусад газраа маш сийрэг суурьшсан, мал аж ахуй болон түүнээс гаралтай цөөн бүтээгдэхүүнээс өөр үйлдвэрлэлгүй монголчууд юуны өмнө байгалийн нөөцөө эрж олох, олборлох замаар анхан шатны капиталын хуримтлалтай болох гэж зүтгэж байна.

Тэр хуримтлалаар эдийн засгаа төрөлжүүлэх [солонгоруулах], тодорхой бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээр олон улсын зах зээл дээр өрсөлдөх замаар валютын тогтвортой эх үүсвэртэй болж нийгэм, эдийн засгаа цаашид хөгжүүлэх баттай, үндэс сууриа тавих ёстой юм.

Харамсалтай нь бид эдүгээ хөрөнгө хуримтлуулах байтугай, томоохон өрөнд орчихоод тэр үндэс сууриа тавьж чадахгүй, улс төржихөөс өөр бүтээж байгаа зүйл тун бага байна. Тийм ч учраас ажилгүйдэл, ядуурал нүүрлэж, иргэд нь гадагшаа дүрвэх эрмэлзэлтэй болов.

Уул уурхайн нөөцөө удирдаж чадахгүй, засаглал нь хариуцлагагүй, сул учир эрдэс баялгийн үр өгөөжийг төр засгийн нөөлөг дор цөөхөн айл хүртэж, хөдөө нь цөлжин эзгүйрч, нийслэл нь ажилгүй иргэд бөөгнөрч, хуучин машин бөглөрсөн тосгон болж, агаарын бохирдолт нь гамшиг авчраад байна.

Уул уурхайн салбарт юугаа, яаж өөрчлөх шаардлагатай, ямар эерэг эхлэл байгаа тухай хэлэлцэх цаг болжээ.

Эрдэс баялгийн хайгуул 

Уул уурхайн салбарын үндсэн хоёр дэд хэсгийн эхнийх нь эрдэс баялгийн хайгуул юм. Улс орон бүр нутаг дэвсгэрийнхээ геологийн зургийг гаргаж, ямар төрлийн эрдэс, ашигт малтмал хаана байгааг аль болох тодорхой тогтоохыг хичээдэг. Геологи, геохими, геофизикийн судалгаа хийж ерөнхий зураглалыг нь эхэлж гаргаад, дараа нь тодорхой хэсэгт нь төвлөрөн эрэл хайгуул хийж нөөцийг нь нарийвчлан тогтоодог. 

Тэгвэл монголын Засгийн газар нутаг дэвсгэрийнхээ 1:200 мянга масштабтай геологийн ерөнхий зураглалаа 2020 он гэхэд хийж дуусна. Харин ашигт малтмалын хэтийн төлөв бүхий хүдрийн бүс, сав газрын 1:50 мянга масштабтай геологийн зураглал, ерөнхий эрлийн ажлыг 2020 он гэхэд нийт нутаг дэвсгэрийн 40 хувьд, 2030 он гэхэд талд нь төсвийн хөрөнгөөр хийж гүйцэтгэх зорилт тавьжээ.

Илүү нарийвчлалтай, жижиг масштабтай зураглал хийхэд маш их эрэл хайгуул хийж, ихээхэн хөрөнгө шаардлагатай учир манайх шиг том нутагтай улс гадаадын хөрөнгө татахад хүрдэг. Хөрөнгө татахын тулд бизнесийн таатай, ойлгомжтой, тогтвортой орчин бүрдүүлж дэлхийн олон оронтой өрсөлдөх хэрэгтэй болдог. Тэгээд ч хөрөнгө оруулагчид зөвхөн хайж олох гэж бус, олбол түүнийг олборлож, борлуулаад ашиг олох зөвшөөрөл нь баталгаатай бол ирдэг.

Хэрэв ямар нэг орд олбол нөөцийг нь тогтоохын тулд хайгуулаасаа хэдэн арав дахин илүү хөрөнгө оруулж, олон зуун өрөмдлөгө хийж, дээжийг нь хөндлөнгийн байгууллагаар шинжлүүлж, хүдрийн тогтцын зургийг нь гаргадаг. Энэ хүртэлх ажлыг жижгэвтэр компани (Junior) гүйцэтгэж, хөрөнгийн зах зээл дээрээ хувьцаагаа гаргаж санхүүждэг.

Харин нөөцийг нь олон улсын жаягаар (JORG) тогтоосны дараа, тухайн ордыг олборлох эрхийг нь том, туршлагатай компани (Major) худалдан авч олборлолт эхлүүлдэг. Бага нөөцтэй, жижиг ордыг бол жижгэвтэр компани өөрөө олборлоод ашиг олж болно.

Монгол улсын УУХҮЯ нь манай нутаг дэвсгэр дээр хийгдсэн хайгуулын ажлын бүх тайланг цуглуулан авч, гео-мэдээллийн нэгдсэн сангаа баяжуулдаг.

Эрдэс баялгийн олборлолт

Уул уурхайн хоёр дахь дэд салбар бол олборлолтын салбар. Ордыг нөөцийг нь бүрэн тогтоогоод, олборлох нь ашигтай гэж шийдвэл холбогдох дэд бүтцийг байгуулан, олборлолтоо эхэлдэг. Нөөцөөсөө хамаараад цөөхөн эсвэл хэдэн арван жил олборлолт үргэлжилнэ. Олборлох явцад байгалийг аль болох бага хөндөж, уурхайг хаасны дараа өмнөх байдалтай нь аль болох төсөөтэй болгож нөхөн сэргээх ёстой. Тэр ажлыг хийхийн тулд олборлолт эхлэхтэй зэрэгцэн тодорхой хөрөнгийг байгаль орчныг нөхөн сэргээх санд хуримтлуулах ёстой.

Уул уурхайн олборлолт түрүүлж томоохон хөрөнгө шаарддаг, хэдэн жилийн дараа олборлолт эхлэхэд борлуултын орлого нь ирдэг учир хууль эрхийн болон бизнесийн урт хугацааны тогтвортой байдлыг шаарддаг. Ордын нөөц том байх тусмаа цахилгаан, ус, төмөр зам гэх мэт томоохон дэд бүтэц байгуулах болдог.

Уул уурхайн томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүгийн эх үүсвэрийг маш нарийн, бодитой тооцоо хийж хөрөнгийн зах зээлээс босгодог. Санхүүжүүлэгчид бүх эрсдлийг нь дахин дахин тооцож, хөрөнгө оруулалтыг үе шаттайгаар хийдэг. Туршлага, түүхтэй, олон улсад нэр хүндтэй томоохон олборлогч компаниуд том төслүүдийг амжилттай хэрэгжүүлдэг.

МОНЦАМЭ-ийн мэдээлснээр 1990 оноос хойш 27 жилд манай улсад гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтаар нийтдээ 19 тэрбум америк долларын хөрөнгө орж ирсний бараг 80 хувь нь ганцхан уул уурхайн салбарт ногдож байна. Голланд, Хятад, Англи, Сингапур, Канад зэрэг улсууд тэргүүлсэн 112 орны 13 мянган аж ахуйн нэгж манайд байгуулагдан 38 мянган ажлын байр бий болгосны 80 хувийг дотоодын ажиллагсад эзэлж байна.

Уул уурхай дахь шинэ хандлагууд

Манай төр засаг түргэн солигдож, уул уурхайн хууль журмаа олон удаа өөрчлөн, алдаж онож яваа ч энэ салбаргүйгээр монголын эдийн засгийг төсөөлөх аргагүй болжээ. 

2017 оны эхний 11 сард уул уурхайн салбараас улсын төсөвт нийт 9 төрлийн татвар, төлбөр хэлбэрээр 1.4 их наяд төгрөг төвлөрүүлсэн нь төсвийн орлогын 20 хувьтай тэнцжээ. Энэ нь өнгөрсөн жилийн мөн үетэй харьцуулахад 764 тэрбум төгрөгөөр буюу хоёр дахин өсчээ. Мөн оны эхний 10 сарын байдлаар улсын нийт экспортын бараг 80 хувийг уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт эзэлжээ. Эрдсийн экспорт өмнөх оны мөн үеийнхээс 1.5 тэрбум ам.доллараар өссөний 85 хувь нь нүүрснийх ажээ.

Уул уурхайн холбоотой олон асуудлууд тодорхой биш болсон учир орон нутгийн иргэдтэй зөрчилдөөн гарах болсон бөгөөд ихэнх нь уул уурхайн компаниудын төлсөн татвар, төлбөрийг төр засгаас орон нутагт нь тогмол олгодоггүйгээс үүдэлтэй. Нөгөө талаас олборлогч компаниуд санаачлан, нийгмийн хариуцлагаа ухамсарлан тодорхой төслүүд хэрэгжүүлэх болсныг тэмдэглэх хэрэгтэй.

Жишээ нь Оюу толгой компани орон нутгийн хөгжилд зориулан жил бүр 5 сая долларыг Говийн Оюу хөгжлийн сан нэртэй төрийн бус байгууллагаар дамжуулан 2015 оноос эхлэн олгох болжээ. Өмнө нь орон нутгийн хөгжилд зарцуулж ирсэн хөрөнгийн жилийн дунджаар тооцсон энэ мөнгийг хэрхэн зарцуулахыг компанийн болон аймаг, орон нутгийн удирдлага, иргэний нийгмийн байгууллууд хамтран шийдэж байна. 13 гишүүнтэй Харилцааны Хорооны шийдвэрээр 2015 онд гэхэд Даланзадгадад хоёр цэцэрлэгийн барилга, хоёр сургуулийн биеийн тамирын заал, Баян-Овоо суманд эрүүл мэндийн төв, Ханбогд суманд сургууль, цэцэрлэгийн барилга, сум дундын малын эрүүл мэндийн төв, Манлай суманд уурын зуухны барилга барьж ашиглалтанд өгчээ. 2016 онд Ханбогд суманд ундны ус цэвэршүүлж, хангах байгууламж, мод үржүүлгийн газар, хүнсний ногооны хүлэмж, ойн төгөл барих зэрэг олон төсөл хэрэгжүүлээд байна.

Говийн бүсийн гүний усны менежментийг сайжруулах төслийг Австралийн Засгийн газрын тусламжийн 4.2 сая америк доллараар Дэлхийн Банк 2013 оноос хэрэгжүүлж байгаа нь уул уурхайн олборлолттой холбоотой олон маргааныг бодитой шийдвэрлэх, усны ухаалаг менежментийг хэрэгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэх боллоо. Монгол улсын нутаг дэвсгэрт нийт 29 голын сав газар байдгаас гурвынх нь [17 аймгийн 99 сум, нийслэлийн нэг дүүргийн нутаг дэвсгэрийг буюу бүх нутгийн 34 хувь] гүний усны чанар, урсгалын эзлэхүүн болон түвшний хэлбэлзлэл, уул уурхайн ашиглалтын явцыг хянадаг 114 цооногон цэгийг ашиглан мэдээллийг цуглуулсан систем бий болгоод байна.

Бороогийн уурхайн олборлолтын нөлөөгөөр үүссэн ухаш буюу ил уурхайн 92.7 га талбайг нөхөн дүүргэж, техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлт бүрэн хийх боломжгүй тул экологийн ижил төстэй газарт дүйцүүлэн хамгаалах ажил хийжээ. Олборлолтын өмнө байсан 77.5 га бэлчээр газар, 15.2 га ойн экосистемийн оронд 160.4 га бэлчээрийн, 45.7 га ойн экосистемийн талбайд “сайжруулалт ба нөхөн сэргээх” ажил хийж байна.

Монголын уул уурхайн олборлогч компаниудын нийгмийн хариуцлага дээшилж байгаа ч энэ салбарт мэдээлэл, мэдлэгтэй хэлэлцүүлгийг иргэдийн дунд улам өргөн явуулснаар энэхүү амин чухал салбарын олон асуудлыг түргэн шуурхай шийдэх боломж бүрдэх ажээ.