-Хуурамч аккаунтаас хүн гүтгэсэн тохиолдолд хорих ял хүртэлх арга хэмжээ авахаар эрүүгийн хуульд оруулж байна-

УИХ-ын гишүүн Ш.Раднаасэдтэй ярилцлаа.

-2020 оны төсөв хэлэлцэгдэж байна. Аймаг, орон нутагт их, бага хуваарилагдсан, сонгуульд зориулагдсан зэргээр шүүмжлэгдэж байна. Ирэх оны төсвийг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Энэ жилийн төсөв 2017 оны төсвийг баталж байх үеийнхтэй харьцуулахад тэс өөр. Зарим хүмүүс одоо мартсан байх аа. 2017 оны төсвийг баталж байхад Монгол Улс өрнөөсөө яаж салах вэ, хэрхэн дампууралд орохгүй байх вэ, дефолтын өмнөх үе гэсэн тийм л сэдвийг гишүүд хөндөн ярьж байлаа.

Харин өнөөдөр бид цалин тэтгэврээ өсгөж, сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмжээ нэмэгдүүлэх тухай ярьж байна. Өөрөөр хэлбэл, бид гэрэл гэгээтэй зүйл рүү өнгийчихсөн явж байна гэсэн үг л дээ. Харамсалтай нь төсөвт зарим улс төрийн нам, хүмүүс янз бүрийн нэр хоч өгч байгаа харагдах юм.

Сонгуульд санал авах гэж байгаа төсөв гэдэг ч юм уу. Угтаа тийм биш. Улс орны төсөв гэдэг хамгийн наад захын айлын амьдралыг яаж өөд нь татах уу, иргэн бүрт төсвийн үр өгөөжийг хэрхэн хүртээх вэ, цалин тэтгэврийг нь яаж нэмэгдүүлэх үү, сургуулийн галч хийж байгаа хүний цалинг хэрхэн нэмэх үү гэдгээс л эхэлдэг.

Миний харж байгаагаар 2020 оны төсөв улс орны эдийн засгаас эхлээд нийгмийн давхарга бүрийн аж амьдрал руу чиглэсэн төсөв болсон.

-2020 оны төсвийн зарлагын багагүй хувийг нийгмийн халамж эзлэхээр байсан. Энэ тухайд?

-Ирэх жил хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 420 мянган төгрөгөөр тогтоож өгч байгаа. Энэ бол урагшаа явж байгаа өнгө төрх. Сүүлийн гурван жилийн хугацаанд манай улсын эдийн засаг сайжирч, өсөлт нэмэгдэж байгааг макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд харуулж байгаа. 2014 оноос хойш нэмэгдүүлээгүй байсан цалин, тэтгэвэр, тэтгэмжийг инфляцтай уялдуулж 2018 оноос жил бүр нэмэгдүүлэх бодлогыг баримталж байна.

ЕБС-ийн бага ангийн сурагчийн үдийн цайны тарифыг 2020 оноос 50 хувиар нэмэгдүүлэхээр болж байна. Сум, дүүрэгт баригдах цэцэрлэг, сургуулийн тоо жилээс жилд нэмэгдэж байна. Малчид, хувиараа аж ахуй эрхлэгчид 1995-2019 оны хооронд төлж чадаагүй шимтгэлээ 2020 онд нэг удаа нөхөн төлж, тэтгэвэр авах боломжтой боллоо. МСҮТ-д суралцагсдад cap бүр олгож байсан 100 мянган төгрөгийн тэтгэлгийг 200 мянган төгрөгт хүргэж байна.

Эх, хүүхдийн нийгмийн хамгааллын чиглэлээр салбарт бүрт цогц бодлого хэрэгжүүлж байгаа. Энэ мэтчилэн нийгмийн давхарга бүрт чиглэсэн нийгмийн хамгааллын бодлого хэрэгжүүлж байна. Төсөв бол улс орны хөгжлийг урагшлуулж, бүтээн байгуулалт, хөрөнгө оруулалтын бодлогоор дамжуулж айл өрх, иргэн бүрийн амьдралд наалдацтай, хүртээмжтэй байхад чиглэгдэх ёстой.

-АМНАТ-ынн талаар Цэц шийдвэрээ гаргасан. Үүнтэй холбогдуулж Сангийн сайд Ашигт малтмалын нөөц ашигласны татвар үгүй болж төсвийн орлого жилд 1.3 их наяд төгрөгөөр буурахад хүрч байна гэсэн. Тэгэхээр төсөвт 1.3 их наяд төгрөгийн алдагдал гарах эрсдэл үүсэх үү?

-АМНАТ гээд нүүрсний чиглэлийн үйлдвэр эрхэлж байгаа аж ахуйн нэгжүүдтэй холбоотойгоор Сангийн сайд 1.3 их наяд гээд дуугарчихлаа. Цэцийн дүгнэлтийг харах ёстой. Ер нь орлого тасарна гэдэг Монгол Улс төлөвлөсөн хэмжээнийхээ орлогыг олж чадахгүй болж, тэр хэрээрээ зарлагаа танахад хүрнэ гэсэн үг.

Хэрвээ орлого тасалсан Цэцийн шийдвэр зөв болж, Их хурлаар баталгаажаад явбал ирэх жилийн төсвийн алдагдал ихсэх учраас зарлагыг дахин бууруулна. Урсгал зардал, хувьсах зардлаасаа хумих уу, хөрөнгө оруулалтаа багасгах уу гэдэг асуудал ирэх жилийн төсөв дээр зайлшгүй яригдана.

-Манай улс ойрын жилүүдэд Чингис, Мазаалай, Хуралдай бондуудыг төлөх ёстой. Энэ хэмжээний өр төлбөрийг барагдуулах боломж бидэнд бий юү?

-Монгол Улс орлогоо нэмэгдүүлж байж төлнө. Нэмээд зээл аваад төлнө гэж байхгүй. Ямар арга хэлбэрээр байх вэ гэдгээ бодолцох ёстой. Томоохон төслүүдээ яаж хөдөлгөх, гадагшаа гаргаж байгаа валютаа дотооддоо үйлдвэрлэж түүнээсээ орлого олох, эсвэл экспортын чиглэлийн бүтээгдэхүүнээ хэрхэн нэмэгдүүлэх эсэхээ ярьж байж өр барагдуулах тухай ярих учиртай.

Ирэх жилээс төсөв дээр маш их хэмжээний өрийн дарамтууд орж ирнэ. Чингис, Самурай зэрэг бондоос авч идсэн өрийн үндсэн төлөлтүүд эхэлж байгаа учраас ирэх дөрвөн жил бид бүсээ чангалсан байдалтай явна. Засгийн газрын ер зохих түвшинд буурч байгаа. Гэсэн ч өрөө хангалттай хэмжээнд төлж барагдуулахад зовлон бэрхшээл их байна.

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийг батлах асуудал хэдэн cap үргэлжиллээ. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт батлагдах уу?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг боловсруулж, хэлэлцүүлж, батлуулна гэдэг бол хугацаа шаардсан нүсэр ажил. Тогтолцоо, хуулиасаа хамаарсан шүүх, орон нутаг, Засгийн газар хоорондын харилцаа, Ерөнхийлөгч Их хурлын хоорондын харилцаа, төрийн гурван өндөрлөгийн зөрчил зэргийг Үндсэн хуульд зохицуулж батлахаас өөр замгүй нөхцөл байдал үүссэн.

Олон жил ярьсан сэдэв. Дээрээс нь одоогийн Их хурал баталж, чадахуйц потенциалтай. 64 гишүүн гарын үсэг зурж өргөн барьсан учраас Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг батална гэдэгт итгэлтэй байгаа. Зарим нэг хүмүүс анх оруулж ирсэн төсөл, санал өөрчлөгдсөн учраас дэмжихгүй гэх байр суурь илэрхийлж байгаа нь ажиглагдсан. Г эхдээ мөлийлгөхгүйгээр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг баталмаар байгаа юм.

Ялангуяа орон нутгийн хурлын асуудал, шүүхтэй холбоотой ганц нэг зүйл заалтыг мөлийлгөх тал үүссэн. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дорвитойхон хийж батлах ёстой. Хэрвээ цаашаа гурав, дөрөвдүгээр хэлэлцүүлэг рүү бүр мөлийлгөөд оруулбал нэмэлт, өөрчлөлт хийсний үр дүн гэж гарахгүй. Энэ нь Үндсэн хуульд гар дүрж болох юм байна гэдэг ойлголтыг дараа дараагийн Их хуралд өгөхийг ч үгүйсгэх аргагүй.

Дурын Их хурал, гишүүд нь нийлж байгаад өөрчилчихдөг хууль, сэдэв Үндсэн хууль биш ээ. Улс орны тусгаар тогтнол, аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал юм.

Монгол Улсын тулгуур багана учраас бусад хуулиуд нь үүнээс салаалж гарч, тэдгээрээс нь дүрэм журам бий болж ард иргэдэд үйлчилдэг. Тэр хэрээрээ амьдралын нарийн асуудлыг зохицуулдаг. Үндсэн хууль бол улсын үндсийг бататгасан тулгуур хууль. Бид Үндсэн хуулиа дураараа өөрчлөөд байвал хоёр том гүрний дунд оршиж байгаа манайх шиг жижиг улсад эрсдэлтэй. Г азар нутаг, тусгаар тогтнолоо алдах аюултай. Тиймээс маш хариуцлагатай хандаж сэдвээ зөв барьж хөндөх ёстой юм.

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт нэн тэргүүнд сүүлийн 20 гаруй жил тогтворгүй явж ирсэн Засгийн газрыг тогтворжуулах, гүйцэтгэх эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд чиглэж байгаа. Гүйцэтгэх эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх заалтууд сайн тусгагдаж чадсан гэж үзэж байна уу?

-Өнгөрсөн хугацаанд Засгийн газар дунджаар 1.4 жилийн настай ажилласан гэсэн судалгаа гарсан. Засгийн газрын тогтвортой байдал гэдэг чинь улс төрийн тогтвортой байдлын үндэс суурь. Улс төрийн тогтвортой байдлын өөрчлөлтүүд төсөлд хангалттай хэмжээнд тусгагдсан.

Засгийн газрын тогтвортой байдлыг хангах өөрчлөлтүүд энэ чигээрээ батлагдах ёстой гэж харж байгаа. Хэрэв бид энэ өөрчлөлтийг хийж чадахгүй, Ерөнхий сайд, Засгийн газрыг өөрчилдөг хэвээр байвал Засгийн газар гуйвдаг, дайвдаг байдал руу орно.

-Шүүхийг улс төрөөс хараат байна гэх шүүмжлэл их байдаг. Шүүх засаглалын тухайд Үндсэн хуульд оруулж ирж байгаа өөрчлөлтүүдийн талаар ямар байр суурьтай байна вэ. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн тоог нэмснээр ямар өөрчлөлт, үр дүн гарах вэ?

-Шүүх хараат бус байна гэдэг шүүгч хараат бус байхаас эхэлж байгаа юм. Шүүгчийг хаанаас сонгон шалгаруулж, хэрхэн томилж байна вэ гэдэг чухал. Сонгосон хүн нь зөв хүн байвал бүх зүйл голдрилоороо явна. Эрх мэдэлтэй хүний талд үйлчилдэггүй, авлига, хээл хахууль авдаггүй хүнийг шүүгч болгох ёстой юм. Үүний тулд Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн гишүүдийн тоог нэмэх ёстой.

Шүүлтүүрээр гаргаж ирсэн шүүгчийг Ерөнхийлөгч томилдог хэлбэр лүү явах ёстой гэж үзсэн. Өмнө нь таван хүн шүүгчийг сонгодог байсан бол одоо арван гишүүн сонгохоор болж байна. Орон тооны бус хэлбэртэй, төрийн бус өмгөөллийн байгууллагууд, прокурор зэрэг газраас үнэлэлт дүгнэлт егөөд тухайн шүүгчийн албан тушаал дээр өрсөлдөж байгаа хүмүүсээс илүү гэсэн 10 гишүүнийг сонгоно.

Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн гишүүдийн тоо олон байх тусмаа зөв хүнийг сонгож чадна гэж харж байгаа. Зарим улс орнууд Их хурлын сонгууль шиг тухайн тойргийн шүүгчийг тойргийнх нь ард иргэдээс сонгож байна. Бидэнд тийм боломж, бололцоо байхгүй. Тийм учраас сонгон шалгаруулж буй ерөнхий зөвлөлийг нь чанаржуулж, томруулж, оролцоотой болгож байгаа юм.

-Үндсэн хуульд намыг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэдийн нэг хувиас доошгүй тооны иргэд эвлэлдэн нэгдэж байгуулна гэж заасан. Энэ заалтыг зарим намууд эсэргүүцсэн. Намын гишүүнчлэлийн тоог хатуу зааж өгөх нь хэр зүйтэй юм бэ?

-Хүн болгон нам байгуулаад явъя л даа. Тэгвэл юу болж хувирах вэ. Хязгаар тавих нь зөв. Үнэхээр зөв бодлого, хөтөлбөртэй бол нэг хувь байтугай, хэдэн арван хувь нь дэмжинэ. Зөвхөн сонгуульд зориулагдсан шинжтэй намууд сонгуулийн өмнө хэд хэдээрээ төрдөг. Тэр л маягаар намууд гарч ирж байна.

Цөөн хүн амтай бидний хувьд улстөржсөн байдлаар ард иргэдийг хагаралдуулдаг, талцуулдаг байдлыг багасгах нь зүйтэй. Энэ заалтыг хэдэн намын дарга нар л эсэргүүцээд байгаа болохоос ард иргэд эсэргүүцэхгүй байгаа.

-Ерөнхий сайдад итгэл үзүүлэх асуудал мөн орж байгаа. Энэ талаар таны байр суурь ямар байна вэ?

-Энэ заалт байх ёстой, явж л ирсэн зарчим. Үнэхээр бодлого нь явахгүй бол Ерөнхий сайд нь өөрөө өргөдлөө өгдөг байх ёстой.

-Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орлогыг ашиглахдаа байгалийн баялгийг ард түмний мэдэлд байх зарчимд нийцүүлэн, түүний үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдож байх эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно гэх заалт орж байна. Энэ тухайд?

-Стратегийн ач холбогдол бүхий гэдэг үг орсон. Үг зүйн хувьд би юм ярихгүй. Стратегийн ач холбогдол бүхий гэдэг тодорхойлолт Ашигт малтмалын тухай хуульд бий. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хууль анхдагч тулгуур хууль учраас Үндсэн хуульд энэ үг орж байж Ашигт малтмалын тухай хуульд шигтгэгдэх ёстой.

Нөгөө талаар Ашигт малтмалын тухай хуульд оруулж өгсөн тэр заалтыг арилгачихвал, өнөөх Үндсэн хууль дахь заалт зүгээр л тунхаг төдий л болно. Амьдралд хэрэгжихгүй, тунхаглалын чанартай зүйл болоод л үлдэнэ гэсэн үг.

-Эрүүгийн хуульд Хөөн хэлэлцэх хугацаатай холбоотой өөрчлөлт орсон. Үүнээс үүдэж 400 гаруй хэрэг хаагдсан гэж байна. Та тухайн үед Хууль зүйн байнгын хорооны дарга байсан. Яг ямар өөрчлөлт оруулчихсан юм бэ?

-Энэ талаар олон удаа ярьсан. Та бүхэн тэрхүү байнгын хорооны хурлын протоколыг үзэх нь зөв байх.

-Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэж эхлээд байна. Төслийн 13.14 дүгээр зүйлд гүтгэх заалт орсон. Энэ нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хэлэх, хардах эрхийг хааж, боогдуулж байгаа хэрэг биш үү?

-Хардах эрхийг нь нээлттэй орхисон байна лээ. Сошиал орчинд хуурамч аккаунтаас хүний нэр төрд халдсан янз бүрийн зүйл, эсвэл нийгмийг бухимдуулсан, үнэнээс гажуудсан ташаа мэдээлэл их цацагддаг. Мэдээж Монгол Улсад цагдаа, тагнуул, кибер гэмт хэргийн алба тасаг ажиллаж байгаа учраас эзэн холбогдогч нь ил болж таарна. Тиймээс хуурамч аккаунтаас хүн гүтгэсэн тохиолдолд торгуулиас хорих ял хүртэлх арга хэмжээ авахаар Эрүүгийн хуульд оруулж байгаа юм билээ.

Гадны орнуудад сошиал орчинд хэн, хаанаас юу бичиж байгаа нь ойлгомжтой, бүртгэл нь тодорхой байдаг. Харин Монголд л зуун задгай, жаран хагархай гэгчээр явж байна. Хүмүүс үг хэлэх эрх, хаалаа боолоо гэж шүүмжилж байна л даа. Үг хэлж болно. Тэр эрх нь нээлттэй. Гагцхүү үнэнийг л бичих хэрэгтэй.

Эх сурвалж: Өдрийн сонин