2017 оны 8-р сарын 23 буюу өнгөрсөн Лхагва гарагт Монгол Ардын Намын (МАН) Улсын Их Хуралд суудалтай 30 гишүүн Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатыг огцруулах замаар Засгийн Газрыг тараах санал тавилаа. Энэ үйл явц нь МАН 2016 оны 7-р сараас хойш Улсын Их Хуралд 65 суудалтайгаар парламент, Засгийн Газрын аль алиныг нь хянаж байгаа үед өрнөж байна. Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудлыг Улсын Их Хурал ирэх өдрүүдэд хэлэлцэх болно.

Огцруулах саналыг Ардчилсан намаас нэр дэвшигч Х.Баттулга Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсоноос хойш хэдхэн долоо хоногийн дараа гаргалаа.

Гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдлийг Ерөнхий Сайд ба Ерөнхийлөгч гэсэн хоёр тусдаа институтэд салгаж өгснөөс үүдэлтэй Засгийн Газрын тогтворгүй байдлаас болж Монгол Улс хохирч байгаа билээ. Ж. Эрдэнэбат Улсын Их Хурлын санал хураалтаар албан тушаалаа энэ удаад авч үлдлээ ч гэсэн засаглалын суурь доголдол хэвээр үлдэх юм. Засаглалын системээ дахин эргэцүүлж үзэж, хэлэлцэж, шинэчлэх шаардлага урьд өмнөхөөс илүүтэйгээр бий болжээ.

Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төсөл 

Улсын Их Хурлын дарга М.Энхболдын байгуулсан ажлын хэсэг Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг боловсруулсан билээ (УИХ-ын 2017 оны 6-р сарын 2-ны №39 тогтоол). Тус төслийн тухай олон нийтийн хэлэлцүүлгийг өдгөө орон даяар зохион байгуулж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нь хууль санаачлах, Засгийн Газарт чиглэл өгөх Үндсэн хуулийн эрхтэй. Ерөнхийлөгч нь Ерөнхий Сайдыг томилох, чөлөөлөх эрхгүй тул Засгийн Газрыг албан ёсоор тэргүүлдэггүй. Ерөнхий Сайд нь үйл ажиллагаагаа Улсын Их Хурлын өмнө хариуцдаг.

Бодит амьдрал дээр Ерөнхийлөгчийн институт нь Засгийн Газартай зэрэгцэн орших гүйцэтгэх засаглалын хэлбэр болж хувьсжээ. Үүнийг 1992 оны Үндсэн хуулийг боловсруулагчид хүсээгүй нь тодорхой.

Ерөнхийлөгч нь ард түмнээс шууд сонгогддог тул түүний эрх мэдэл нь бүх ард түмний дэмжлэгээр баталгааждаг. Энэ нь Ерөнхийлөгчийг хүчтэй, орон даяар хамгийн их нөлөөтэй улс төрийн удирдагчийн байр сууринд аваачдаг. Харин Ерөнхий Сайдын хувьд түүнийг Улсын Их Хурал томилдог.

Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр гүйцэтгэх засаглалын салбарт хамаарах Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хязгаарлахыг зорьжээ. Төслөөр хууль санаачлах, Засгийн Газарт чиглэл өгөх Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хассан байна.

Төсөлд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг 2020 оны 7-р сараас үйлчилж эхлэхээр заажээ.

Үзэл бодол

УИХ-ын 2017 оны 6-р сарын 2-ны №39 тогтоолд хавсаргасан Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл нь Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн арга хэлбэрийг өөрчлөх зорилгогүй байна. Төслийн дагуу Ерөнхийлөгч ард түмнээс шууд сонгогдсон хэвээр байх юм.

Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг УИХ-аар баталсан ч гэсэн монголын засаглалын тогтолцоонд бий болсон “түгжрэл” хэвээр байсаар байх болно. Энэхүү түгжрэлийг даван туулахын тулд асуудлыг өргөн хүрээнд авч үзэх шаардлагатай.

Өнөөгийн тогтолцоо нь хоорондоо өрсөлдсөн улс төр, эдийн засгийн цөөн бүлэглэлийн гарт засгийн эрхийг байлгаж, тэдний эвсэл болон эвдрэлийн аясаар төр засаг, нийгэм “савлаж” байгаа билээ. Энэхүү “ардчилсан бус” байдлаас гарахын тулд нэгдүгээрт хорь орчим тооны УИХ-ын гишүүн санал нэгдвэл ард түмний нэрийн өмнөөс хууль батлах боломжтой тогтолцоог халах ёстой. УИХ дахь ардчилсан засаглалыг бэхжүүлж, УИХ-ын гишүүдийн тоог гурван сая хүн амын тоонд дүйцэхүйц байдлаар буюу зарим хуульчдын санал болгож байгаагаар 150 хүртэл жинтэй нэмэх шаардлагатай.

Хоёрдугаарт, УИХ-ын гишүүдийн тоог жинтэй нэмсэн тохиолдолд л “давхар дээл” буюу УИХ гишүүн Засгийн Газрын гишүүн давхар байх боломжтой. Хорь орчим тооны гишүүн санал нийлбэл бүх нийтээр мөрдөх ёстой хууль баталж байгаа өнөөгийн тогтолцоонд “давхар дээл” нь эрх мэдлийн төвлөрөл бий болгож, Засгийн Газрыг байнга унагаж, дараагийн ээлж “хоолондоо орох” тэмцлийг өдөөж байна.

Гуравдугаарт, УИХ-ын гишүүний хууль санаачлах эрхийг дорвитой хязгаарлаж, хууль санаачлах болон хуулийн төсөл боловсруулах ажлыг Засгийн Газарт төвлөрүүлэх тогтолцоо шаардлагатай байна. Өнөөгийн тогтолцоонд УИХ-ын гишүүд хэд гурваараа нийлж хууль санаачилдаг. Энэ нь үндсэн суурь тогтолцоог эвдсэн, гадаадын янз бүрийн улсаас гаралтай сэтгэлгээ, тогтолцоог суурь тогтолцоонд “шахаж”, тогтолцоог улам ойлгомжгүй, замбараагүй болгож байна. Ийм нөхцөлд эдийн засгийн явцуу сонирхол бүхий бүлгүүдийн хуулийн лобби хурцдаж, улс орны тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлөх нэг хүчин зүйл болох боломжтой.

Зарчмын хувьд гүйцэтгэх, хууль тогтоох, шүүх засаглал гэсэн засаглалын гурван салааны ялгаа, заагийг илүү сайн тодорхой болгох хэрэгтэй байна. Ингэхдээ тогтолцоо нь албан тушаалтнуудын өрсөлдөөн, наймаа бус харин улс төрийн манлайлал бий болгох нөхцлийг бүрдүүлэх ёстой. Улс төрийн манлайлал гэдэгт гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн танилцуулсан бөгөөд парламентын олонхын дэмжлэгт найдах боломжтой үзэл баримтлал, чиг шугамыг ойлгож байна.

Өнөөгийн нөхцөл байдлыг эргэцүүлж үзвэл Монгол Улс нь Францтай ойролцоо хагас Ерөнхийлөгчийн засаглалтай тогтолцоонд бүр мөсөн шилжих боломжтой юм. Францад Ерөнхийлөгчийг ард түмнээс шууд сонгодог. Парламентын сонгуулийг Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараахан буюу бараг нэгэн зэрэг явуулдаг учир Ерөнхийлөгчийн албыг нэг намын нэр дэвшигч авч, парламентын олонх өөр нэг нам болох боломж Францад үндсэндээ байхгүй байдаг. Францын Ерөнхийлөгч нь Ерөнхий Сайдыг томилж, ажлаас нь чөлөөлөх эрхтэй. Тэрээр Засгийн Газрыг тэргүүлдэг учир гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн маргаангүй мөн юм.

Өөр нэг боломж нь МУ-ын 1992 оны Үндсэн хуулийн анхны үзэл баримтлалыг илүү тодорхой болгох замаар Германтай ойролцоо тогтолцоонд бүр мөсөн шилжих явдал юм. Германд Ерөнхийлөгчийг ард түмнээс шууд бус харин парламентаас сонгодог. Германд Засгийн Газрыг Канцлер (Ерөнхий Сайд) тэргүүлдэг. Энэ тогтолцооны жинхэнэ манлайлагч, удирдагч нь Канцлер байдаг. Учир нь Ерөнхийлөгч зарчмын хувьд билгэдлийн шинжтэй үүргийг гүйцэтгэдэг.

УИХ-ын 2017 оны 6-р сарын 2-ны №39 тогтоолд хавсаргасан Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл нь дээр дурдсан парламентын ардчиллыг бэхжүүлэх асуудалд ямар нэг дорвитой өөрчлөлтийг санал болгохгүй байна. Төслийн дагуу Ерөнхийлөгч хэдийгээр хууль санаачлах, Засгийн Газарт чиглэл өгөх эрхгүй болох хэдий ч бүх ард түмнээс шууд сонгогдсон удирдагчийн хувьд тэрээр “хөшигний ард” ч гэсэн нөлөө бүхий байсаар байх болно.

Парламентийн ардчиллыг бэхжүүлэхийн зэрэгцээгээр Ерөнхийлөгчийн институтийг нэг бол Герман шиг цэвэр билгэдлийн шинжтэй болгох эсвэл Франц шиг гүйцэтгэх засаглалд бодитой, ойлгомжтойгоор шилжүүлэхгүй бол Монгол Улс дахь Засгийн газрын тогтворгүй байдал үргэлжилсээр байх болно.