Үндэсний өдөр тутмын сонинууд 2015 оны тавдугаар сарын 20-ны дугаарынхаа нэгдүгээр нүүрэндээ Дубайн гэрээ батлагдсан үйл явдлыг онцолж байв. “Оюу толгой дэлхийд үнэд орж Монголын эдийн засаг сэргэх зам нээгдэв”, “Оюу толгой урагш хөдөллөө”, “Засгийн газар Рио тинто зөвшилцөж чадлаа”, “Зургаан зуун хоног гацсан Оюу толгой шинэ гараанд гарлаа” гэсэн гарчигтай сурвалжлага, нийтлэлийг тэр өдрийн сонинуудаас харж болно. Одоогоос дөрвөн жилийн өмнө Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын төлөвлөгөөнд Монголын Засгийн газар, “Туркойз хилл ресурс”, “Рио тинто” компанийн төлөөлөл гарын үсэг зурсан юм. Гарын үсэг зурсан газар нь Арабын нэгдсэн Эмират улсын Дубай хот учраас “Дубайн гэрээ” гэсэн нэршил гараад ирчихсэн хэрэг.

Оюу толгойн үнэ цэнийн 80 хувь нь гүндээ бий гэсэн тайлбарыг төслийн зүгээс өгдөг. Өөрөөр хэлбэл гүний уурхайн бүтээн байгуулалт дуусч байж энэ ордын өгөөжийг жинхэнэ утгаар нь хүртэнэ гэсэн үг. Оюу толгойг шалгах УИХ-ын ажлын хэсгийн дүгнэлтэд "Дубайн гэрээг цуцлах ёстой" гэсэн агуулгатай заалт багтсан гэх мэдээлэл цацагдаж байгаа. Энэ мэдээллийн дараахан "Оюу толгой" компанийн зүгээс ойрын хугацаанд төлөвлөсөн зарим арга хэмжээгээ тодорхойгүй хугацаагаар хойшлуулаад байна. Монгол Улс хэрэгжиж буй ганц мега төслөө гацаачих вий гэсэн эргэлзээ хөрөнгө оруулагчдад төрсөн энэ үед Дубайн гэрээ тойрсон асуудлыг багцлан хүргэе.

ДУБАЙН ГЭРЭЭНИЙ ӨМНӨ ЭДИЙН ЗАСАГ ЯМАР БАЙВ?

Эхлээд Дубайн гэрээ батлагдахын өмнө буюу далд уурхайн бүтээн байгуулалт зогссон хоёр жил эдийн засагт яаж нөлөөлсөн, тухайн үед эдийн засаг ямар байсныг эргэж саная. Далд уурхайн төлөвлөгөө зурагдахаас өмнө Монголын эдийн засгийн нөхцөл байдал хүндэрч, гурвалсан хямралд орох эрсдэл өндөр болсон, эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд 2009 оны хямралтай ижил чиглэлд хөдөлж эхэлсэн тэр үед Засгийн газрын хамгийн хурдан хийх ганц зүйл нь далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг үргэлжлүүлэх байсан гэж эдийн засагчид онцолдог. Ч.Сайханбилэгийг Арабын нэгдсэн Эмират улсад айлчилж Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын төлөвлөгөөнд гарын үсэг зурахын өмнөх хоёр жил эдийн засагт яаж нөлөөлснийг инфографикаар харуулъя.

ДАЛД УУРХАЙН БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ ЯАГААД ЗОГСОВ?

Оюу толгойн далд уурхайн хоёрдугаар үе шатны бүтээн байгуулалтын ажил түр зогссон өдөр нь 2013 оны наймдугаар сарын 12. “Рио тинто” тэр жилийн долдугаар сарын 29-нд “Оюу толгой” төслийн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлыг хойшлуулах шийдвэр гаргаснаа мэдэгдсэн юм. Оюу толгойн хувь эзэмшигчид далд уурхайн санхүүжилтийн хэмжээг харилцан тохирч чадахгүй байсан нь далд уурхайн санхүүжилт зогсох шалтгаан болсон гэсэн албан тайлбар бий. “Рио тинто” далд уурхайн хөрөнгө оруулалтыг зогсоосон шийдвэр хэд хэдэн шалтгаантай байсан нь тухайн үед өрнөсөн үйл явдлуудаас тод харагддаг. 2012-2016 онд УИХ-ын гишүүн байсан Ц.Сэдваанчиг “Эрдэнэс Оюу толгой”-н гүйцэтгэх захирал болоод удаагүй үедээ буюу 2013 оны долдугаар сарын 19-нд“Рио тинто”-д “Гүний уурхайн санхүүжилтийн хэмжээг УИХ-тай зөвшилцөнө” гэсэн утгатай захиа илгээж байв. Хөрөнгө оруулагч тал “Хөрөнгө оруулалт, хувь нийлүүлэгчдийн гэрээгээр бол Оюу толгой төслийн хувьцаа эзэмшигчдийн л шийдэх асуудал шүү дээ. Засгийн газар, хөрөнгө оруулагч компанийн асуудал гэж бид ойлгож байна. Таны энэ байр суурь үнэхээр Засгийн газрынх мөн үү” гэсэн утгатай асуулт явуулахад Ц.Сэдваанчиг “Засгийн газрын байр суурь мөн” гэж хариулснаас үл ойлголцол эхэлж байлаа. Харин тухайн үед Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг долоо хоног бүр хийдэг байсан хэвлэлийнхээ хурлын үеэр “Ц.Сэдваанчиг захирлаас “Рио Тинто” руу явуулсан захидалд, Засгийн газар тухайн асуудлыг УИХ-аар оруулж шийдэх байх гэсэн алдаатай тайлбар хийсэн байна лээ. Ямар ч захирал УИХ, Засгийн газрын байр суурийг илэрхийлэх ёсгүй. Энэ талаар Д.Ганхуяг сайд залруулга бичиг явуулсан” хэмээн мэдэгдэж байв. Ямартаа ч Ц.Сэдваанчиг дуулиан тарьсан захидал бичсэнээсээ хойш нэг их удалгүй ажлаасаа халагдаж байсан юм. Тухайн үед засгийн зүгээс хөрөнгө оруулагч талтай зардлын хэтрэлтийн талаар яриа хөөрөө өрнүүлж байсан тал бас бий. Мөн Шадар сайд Д.Тэрбишдагва, Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг нарын ахалсан Оюу толгойг шалгах ажлын хэсэг ажиллаж байсныг дурдах учиртай. “Архангайн гурвал”-ын 2013 оны төсвийн хуульд Оюу толгойтой хамаатай өөрчлөлт оруулсан нь ч хоёр жил гаруй үргэлжилсэн үл ойлголцолд ташуур өгсөн юм. “Архангайн гурвал” гэдэг нь УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүлэн, Бридж Д.Ганхуяг, Фортун Н.Батбаяр нар. Нутгийн гурав “Хангайнхан” гэсэн клуб ажиллуулж байсныг улс төрийн хүрээнийхэн андахгүй. Тэдний лоббигоор 2013 оны төсөвт Оюу толгойгоос Эрдэнэттэй адил хэмжээний рояалти авна гэсэн заалт тусч том мөнгө бичигдсэн нь даарин дээр давс нэмсэн шийдвэр болж байв. “Эрдэнэт” үйлдвэр зэсийн үнээс хамаарч өсөн нэмэгдэх рояалти төлдөг. Тухайн үед Эрдэнэт жилдээ нэг их наяд төгрөгийг рояалтид төлсөн гэх статистик дуулддаг. Оюу толгойн гэрээнд рояалтиг таван хувь гэж тогтворжуулж тусгасан байхад Монголын тал гэрээгээ зөрчиж илүү их мөнгө авна гэсэн заалт төсөвтөө оруулаад баталчихаар ямар ч хөрөнгө оруулагч гайхна. Бүх бизнес гэрээгээр зохицуулагддаг барууны хөрөнгө оруулагчдын хувьд ойлгошгүй зүйл. Тэр утгаараа энэ шийдвэр далд уурхайн бүтээн байгуулалт зогсоход дам нөлөө үзүүлсэн гээд дүгнэчихэд үнэнээс зөрөхгүй. “Рио тинто”-гийн “Бүтээн байгуулалтаа түр хугацаанд зогсоолоо” гэсэн шийдвэрт шууд бус ч гэлээ нөлөөлсөн гадаад шалтгаан бас бий. Тэр нь зэсийн үнэ. Тухайн үед зэсийн үнэ дэлхийн зах зээлд сайнгүй байсан юм.

ДУБАЙН ГЭРЭЭГЭЭР ЮУ ШИЙДЭВ?

Дубайн гэрээгээр хоёр талын шийдэлд хүрсэн гол асуудал бол зээлийн хязгаар. Зээлийн хязгаарыг зургаан тэрбум ам.доллар гэж тохиролцсон юм. Өөрөөр хэлбэл шаардлагатай тохиолдолд 1.6 тэрбум ам.долларын нэмэлт зээл гаргах боломжтой гэсэн тохироог хийж байв. Гүний уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжилснээр Монголд жил бүр дор хаяж нэг тэрбум ам.долларын урсгал орж ирнэ, далд уурхайн үйлдвэрлэл 2020 оноос эхэлнэ, уурхай бүрэн чадлаараа ажиллаж эхэлбэл зэсийн баяжмалын үйлдвэрлэл 1.1 сая тонноор нэмэгдэж 1.8 сая тоннд хүрнэ гэсэн мэдээлэл тухайн үед хэвлэлээр хөвөрч байлаа. Дубайн гэрээний дараахан “Рио тинто” компанийн Зэсийн группийн гүйцэтгэх захирал Жан Себастиан Жак хэвлэлд ярилцлага өгөхдөө “Бид зэсээс ургац хураах дараачийн цикл эхлэхэд бүх юмаа жигдрүүлчихсэн байх болно. Тэгэхийн төлөө хичээнэ. Зэсээс ургац хураах дараагийн цикл бол 2020 он” гэж онцолсон удаатай. Менежмэнтийн төлбөрийг бүх зардлаас зургаан хувь байсныг бууруулж гурав болгосон өөрчлөлт Дубайд шийдэгдсэн юм. Төслийн менежмэнтийн зардлыг энэ хэмжээнээс ч буулгах боломж бий гэсэн байр суурийг эдийн засагчид хэлдэг. Төслийн менежмэнтийг “Рио тинто” хийж байгаа. Энгийнээр хэлбэл энэ төслийг удирдаж, менежмэнт хийж байгаагийнхөө төлөө “Рио”-гийн авч байгаа ажлын хөлс төслийн бүх зардлын гурван хувь гэсэн үг. Менежмэнтийн хөлсийг зардлаас биш ашгаас тооцох ёстой гэсэн гаргалгаа эдийн засагчдын дунд яригддаг.

Дараагийн шийдсэн асуудал бол “BHP”-тэй хамаатай. “BHP Billiton” компани анх “Айвенхоу майнз”-д лицензээ шилжүүлэхдээ “Наад газраас чинь юм олдвол бүх орлогоос чинь хоёр хувийг авна” гэсэн тохироо бүхий гэрээ байгуулж байв. Энэ тохироог хүчингүй болгуулсан нь Дубайн гэрээний онцолж хэлэхээр заалтын нэг. Хөрөнгө оруулагч тал рояалтиг цэвэршүүлсэн зэс, алтнаас тооцож өгөх талд зогсч байсан ч Монголын засгийг төлөөлж хэлэлцээ хийсэн эрхмүүд энэ байр сууринаас нь ухрааж чадсан юм. Бүр тодруулж хэлбэл Монголын Засгийн газар Оюу толгойгоос рояалти авахдаа цэвэршүүлсэн зэсээс биш, баяжуулснаар нь тооцохоор болсон. Өөрөөр хэлбэл Монголын тал ахиу рояалти авах байр сууриа Дубайн гэрээнд тусгаж чадсан гэсэн үг. За тэгээд дээжээ геологийн төв лабораториар заавал давхар шинжлүүлэх, хамгийн өндөр үнэтэй гэгддэг Лондоны металлын биржийн ханшийг жишиг үнэ болгох гэх мэт тохироонуудыг Монголын Засгийн газар, “Туркойз хилл”, “Рио тинто“ компаниуд хийж байлаа.

ДУБАЙН ГЭРЭЭНЭЭС ХОЙШ “ОЮУ ТОЛГОЙ” ЭДИЙН ЗАСАГТ ЮУ ӨГӨВ?

Оюу толгой ХХК-ийн 2010-2018 оны хооронд төсөвт төвлөрүүлсэн татвар хураамж нь 1.6 тэрбум ам.доллараар хэмжигддэг. Татварын орлогоор сүүлийн арван жилд улсад тэргүүлж байсан “Эрдэнэт” үйлдвэрийг 2015 оноос хойш давах болсныг стастистикаас харчихаж болно. Төсөвт үзүүлэх нөлөөллийнхөө хувьд ч “Эрдэнэт”-ээс хавьгүй өндөр байх зураг таамаг гарчихаж. Оюу толгойн 2016 онд төсвийн орлогод эзлэх хувь нь 7 байж. 2025 онд хоёр дахин нэмэгдэж 13 хувийг эзэлнэ гэсэн таамаг байна. Оюу толгойн 2017 оны гүйцэтгэлийн статистикуудыг сонирхъё. Ил уурхай нь үндэсний компаниудаас 279 сая ам.долларын худалдан авалт хийсэн бол бүтээн байгуулалт нь өрнөж буй гүний уурхай Монголын бизнес эрхлэгчдээс 1.2 тэрбум ам.долларын худалдан авалт хийжээ. 2015-2018 онд “Оюу толгой”-н Монголд бий болгосон эдийн засгийн өгөөжийг сонирхож үзлээ. Шууд өгөөж нь 1.8 их наяд төгрөг. Шууд өгөөж гэдэг нь компаниас Засгийн газарт төлсөн татвар хураамж бусад төлбөрүүд. Төслийнхөн шууд өгөөжөө “50 мянган багшийн дөрвөн жил хоёр сарын цалин” гэж энгийнчилж тайлбарласан байна лээ.

Мега төслийн шууд бус өгөөж шууд өгөөжөөсөө ч том тоотой гардаг. Оюу толгой төсөлд шатахуун, тоног төхөөрөмж, үзэг бал гээд бүх төрлийн бүтээгдэхүүн нийлүүлж байгаа компаниудын ашиг, улсад төлдөг татвар хураамж, ажилчдадаа өгдөг цалинг нь шууд бус өгөөж гэж тодотгодог. Тоног төхөөрөмж, элдэв бүтээгдэхүүнээс гадна нийтийн хоол гэх мэт үйлчилгээ нийлүүлдэг компаниуд ч өчнөөнөөрөө бий. Гүний уурхайн бүтээн байгуулалтад гэхэд л “MCS”-ээс эхлээд хэд хэдэн үндэсний компани оролцож байгаа. “Оюу толгой”-н энэ мэт шууд бус өгөөж 2.7 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байна. Энэ хэмжээний мөнгөөр 50 мянган багшийн зургаан жил дөрвөн сарын цалинг тавина. Эсвэл 202 мянга 573 ахмад настны дөрвөн жил зургаан сарын тэтгэврийг олгоно. Бүр цаашлуулж төсөөлбөл 300 ортой төрөх эмнэлэг 90-ийг барьчих мөнгө.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Эх сурвалж: “Өдрийн ” сонин