Ардчилал бол тухайн орны иргэд төлөөллөө сонгон төрөө байгуулж болдог засаглалын систем юм. Аж үйлдвэрийн хувьсгалтай цуг сонин гарах болсноор хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл (ХМХ, media) мэндэлж, хүмүүсийн оюун ухаанд нөлөөлөх замаар засаглалыг өөрчилдөг болов. ХМХ нь эрүүл ардчиллыг бүрдүүлэхэд онцгой үүрэгтэй учраас хууль тогтоох, хэрэгжүүлэх, шүүхийн дараах дөрөв дэх засаглал, бас ардчиллын ноён нуруу ч гэгддэг.

Харин Монголын ардчилал буюу нийтийн засаглал маань өнөөдөр авлигад идэгдэн, “швейцари бяслаг” шиг том жижиг олон нүхтэй болчихоод байна. Энэ нүхийг шахаж багасгах, арилгаж болдог цорын ганц хэрэгсэл бол ХМХ юм. Учир нь бодит үнэнийг чөлөөтэй хэвлэн нэвтрүүлж, засаж өөрчлөх арга замыг нийтэд хүргэх, мэдлэгтэй мэтгэлцээнийг өрнүүлэх замаар иргэд төрийн төлөөллөө сонгохоос гадна үйл ажиллагааг нь хянах боломжийг ардчилсан оронд зөвхөн ХМХ л олгодог.                                  

ХМХ-ийн өнөөгийн байдал

Гуравхан сая хүнтэй монголд 2016 оны байдлаар 446 ХМХ ажиллаж буйгаас 96 нь цахим хэлбэртэй гэж Хэвлэлийн хүрээлэн (ХХ) мэдээлжээ. Эдгээр ХМХ-ийн дөрөвний нэг нь хөдөө, орон нутагт ажиллаж байна. Энэ салбарт 4726 хүн ажилладгаас 44 хувь нь сэтгүүлчид. Гадаад хэлээр зургаан сонин, үндэстний цөөнх-казак хэлээр нэг сонин гарч байна.

Хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр Монгол Улс дэлхийн 180 орноос 69 дүгээр байранд жагсаж, хэвлэлийн эрх чөлөөний “мэдэгдэхүйц асуудал”-тай орны тоонд оржээ. (RSF, Хил хязгааргүй сэтгүүлчид олон улсын байгууллага, 2016). Мөн Freedom House байгууллагын судалгаагаар хэвлэлийн “хагас эрх чөлөөтэй” оронд тооцогдож байна.

Үндсэн хуулиараа үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх бүрэн эрх чөлөөтэй Монгол улсад ХМХ нь яагаад хагас эрх чөлөөтэй байгааг төвлөрч хэлэлцэхгүйгээр, засаж өөрчлөхгүйгээр ардчилал хөгжихгүй, амьдрал дээшлэхгүй юм. ХМХ-ийн өнөөгийн хамгийн том “мэдэгдэхүйц асуудал” бол төр засаг ил, далдаар ХМХ-ийг эзэмшиж, нийгмийн үзэл санаанд нөлөөлж байгаатай холбоотой. Монголд ХМХ нь эрх баригчдыг хянах ёстой байтал эрх баригчид нь ХМХ-ийг хянаж, хувийн сонирхолдоо ашиглах болжээ. Монголын ардчилалд чимээгүй аюул тулгараад байна. 

Уг нь бол 1998 онд батлагдсан Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн 3,4-р зүйлд “Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь өөрийн нийтэлж, нэвтрүүлж байгаа зүйлийнхээ төлөө хариуцлага хүлээнэ. Төрөөс олон нийтийн мэдээллийн агуулгад хяналт /цензур/ тогтоохгүй.”, “Төрөөс хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд нийтлэх, нэвтрүүлэх мэдээлэлд хяналт тавих байгууллага байгуулахгүй бөгөөд ийм хяналтын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхгүй.”, “Төрийн байгууллага өөрийн мэдэлд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй байхыг хориглоно.” гэж заасан байдаг. Хуульд заахаас гадна түүнийг хэрэгжүүлж байж л эрх чөлөө ирдэг.

Гэтэл монголын ХМХ-ийн 70 хувийг нь төрийн өндөр албан тушаал хашиж байсан, эсвэл одоо хашиж байгаа эрх баригчид эзэмшдэг болохыг “Хил хязгааргүй сэтгүүлчид” гэдэг олон улсын байгууллага болон ХХ-гийн 2016 онд явуулсан судалгаагаар тогтоожээ. Ийнхүү бодит байдал дээр эрх баригчид далд хэлбэрээр иргэдийн “тархийг угааж” байгааг илэрхийлж байна. Ил хэлбэрийн тод жишээ бол “олон нийтийн” гэгдэх удирдлага, төсвийг нь Засгийн газар шийдэж байдаг МҮОНРТ юм. Сүүлийн үед орон нутгийн засаг захиргаа мөн телевиз, сонины үйл ажиллагаанд нөлөөлж ажил, бодлогоо сурталчлах боллоо.

Хэвлэлийн эрх чөлөөг нэмэгдүүлэх нь

2010 онд батлагдсан “Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал”-д “Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эзэмшил, харьяалал нь ил тод байх” заалт анх удаа тусгагдсан юм. Мөн Харилцаа Холбооны зохицуулах хорооны (ХХЗХ) 2015 оны 15 дугаар тогтоолоор нэмэлт өөрчлөлт оруулж баталсан “Телевиз, радиогийн өргөн нэвтрүүлгийн зохицуулалтын ерөнхий нөхцөл шаардлага”- ын “Эзэмшлийн ил тод байдал” гэсэн 5 дугаар бүлэгт “Өргөн нэвтрүүлгийн үйлчилгээний тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь өргөн нэвтрүүлгийн хараат бус байдлыг хангах, нээлттэй, ёс зүйтэй байдлыг эрхэмлэх зорилгоор тусгай зөвшөөрлийг олон нийтэд ил тод байлгана. Хөрөнгө оруулагч, тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, удирдлагын эзэмшлийн хувь хэмжээ, тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийн нэр, дэлгэрэнгүй хаяг, харилцах утас, хуулийн этгээдийн удирдлага зохион байгуулалтын бүтэц, удирдах ажилтнуудын иргэншлийн тухай мэдээллийг жил бүрийн I улиралд багтаан Зохицуулах хороонд албан бичгээр мэдэгдэх” ёстой гэсэн шаардлагыг хэрэгжүүлэх цаг болжээ.

МҮОНРТ-ийн жилийн зардлын талыг төсвөөс, дөрөвний нэгийг айл өрх тутмаас авч буй хураамжаар, үлдсэнийг нь нийт нэвтрүүлгийн цагийн 2 хувьтай тэнцэх сурталчилгааны болон бусад орлогоос бүрдүүлдэг. Энэ байгууллагын төсвийн хамаарлыг эрс багасгаж, том байшинг нь түрээслүүлж, хүнийг нь цөөлж, цалинг нь нэмэгдүүлэх, төр засгаас хараат бус удирдах зөвлөлтэй болгох, гүйцэтгэх удирдлагыг сонгон шалгаруулж, гэрээ байгуулан ажиллуулах цаг болжээ. Яг тэгж ажиллаж буй BBC, NHK, ZDF зэрэг нэр хүндтэй, олон нийтийн мэдээллийн байгууллагуудаас суралцах цаг болжээ.

Монгол Улсад “олон нийтийн радио, телевизийн ажилтан”-аас бусад сэтгүүлч мэдээллийн эх сурвалжаа нууцлах эрхгүй хэвээрээ байна. Төрийн байгууллага, албан тушаалтан сэтгүүлчийн асуулгад үнэн зөв албан ёсны хариу өгөх үүргийг хуульчлах шаардлагатай. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагын бие даасан, хараат бус байдал, хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалах эрх зүйн орчин бүрдүүлэхийг цаг үе шаардаж байна.

Мөн бага сургуулиас нь ардчиллын болон зах зээлийн хичээл заах, нийт иргэдийн улс төрийн боловсролыг нэмэгдүүлэх замаар иргэний нийгмийг хөгжүүлж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн үүрэг, шаардлагыг ойлгуулах цаг болжээ.

ХБНГУ-ын Конрад Аденауэр сангийн дэмжлэгтэй зохион байгуулсан Монгол-Германы “15-р чуулганыг дүгнэж энэ нийтлэлийг бэлдэв. Берлин.

 2017.11.08