ХХААХҮ-ийн сайд Ч.Улаан УИХ-ын Байгал орчин, Хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны хуралдаанд  Мал төллөлт, хаврын тариалалт, хаваржилтын нөхцөл байдлын талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл хийлээ. Энэхүү мэдээллийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

            УИХ-аас батлан хэрэгжүүлж байгаа “Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал”, “Төрөөс малчдын талаар баримтлах бодлого”, “Төрөөс хүнс, хөдөө аж ахуйн талаар баримтлах бодлого”, “Монгол мал” үндэсний хөтөлбөр, “Эрчимжсэн мал аж ахуйн хөгжлийг дэмжих” хөтөлбөр, Монгол Улсын засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр нь мал аж ахуйн салбарын хөгжлийн урт, дунд хугацааны хөгжлийн бодлогын зорилтуудыг тодорхойлсон. Үүний хүрээнд хэрэгжүүлэх ажлыг манай яам хариуцан зохион байгуулж байна.

Мал аж ахуйн салбар нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 10.6 хувь, экспортын орлогын 8.4 хувийг бүрдүүлж нийт хүн амын гуравны нэгийг шууд, гуравны хоёрыг шууд бус байдлаар ажлын байраар хангаж байна. Мал аж ахуйн салбарын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл жилээс жилд өсч 2018 онд 3.7 их наяд төгрөгт хүрч өмнөх оноос 5.9 хувиар нэмэгдлээ. Мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүн, түүхий эдийн экспорт 2018 онд 580.0 сая ам.долларт хүрч өмнөх оны экспортоос 263.5 сая ам.доллараар буюу 1.8 дахин өссөн дүнтэй байна.

Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт болон хүний хүчин зүйлийн нөлөөнөөс үүдэлтэй бэлчээр доройтон царцаа, үлийн цагаан оготнын тархалт ихсэж, бэлчээрийн усан хангамж хүрэлцэхгүй байгаа нь мал аж ахуйн салбарын өсөлтөд сөргөөр нөлөөлж байна.

 Эрхэм гишүүд ээ,

 Та бүхэнд Мал аж ахуйн салбарын өвөлжилт, хаваржилтын бэлтгэлийг хэрхэн хангасан тухай товч таницуулья.

Монгол улсын Засгийн газар “Мал аж ахуйн 2018-2019 оны өвөлжилт, хаваржилтын  бэлтгэл  хангах” ажлын  тухай 218 дугаар  тогтоолыг гаргаж, биелэлтийг хангах ажлыг зохион байгуулсан. Энэ ажлын хүрээнд сайдын албан даалгавар, зөвлөмж, тэдгээрийн  биелэлтийг хангаж ажиллах тухай аймгуудын Засаг даргын захирамж, аймгийн Онцгой комиссын захирамж, мал мах бэлтгэл хангуулах ажлын төлөвлөгөө, ажлын үр дүнгийн тухай тайланг нэгтгэж Засгийн газарт 2018 оны 11 дүгээр сарын 21-ны өдөр танилцуулсан. 

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын хэмжээнд мал өвөлжилт, хаваржилтын бэлтгэл ажлын явцтай газар дээр нь танилцах, шалгах, сахилга хариуцлагыг дээшлүүлэхээр 6 ажлын хэсгийг  зохион  байгуулж  21 аймагт ажиллуулав. Ажлын хэсгүүд орон нутагт тулгамдаж байгаа асуудал, цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөө боловсруулж, зарим асуудлыг холбогдох яам, агентлагуудад уламжлан шийдвэрлүүлэхээр хамтран ажиллав.  

Мал аж ахуйн салбарын өвөлжилт, хаваржилтын бэлтгэл ажлыг малчдын өвс, тэжээл бэлтгэл, аймаг, сумын өвс, тэжээлийн аюулгүйн нөөц бүрдүүлэлт, худаг ус, хашааны хүрэлцээ хангамж, малчин өрхийн бэлтгэл зэрэг үндсэн үзүүлэлтүүдээр дүгнэхэд улсын хэмжээнд 89.1 хувьтай бэлтгэл хангагдсан дүн гарсан. Өнгөрсөн зуны 7 дугаар  сарын дундаас нийт нутгаар их хэмжээний бороо орсноор бэлчээрийн ургац сайн байж, мал тарга хүч сайн авсан, өвөл цас багатай ч дулаахан өвөл болсон, бүх шатандаа мал аж ахуйн өвөлжилт, хаваржилтын бэлтгэлийг сайн хангасны үр дүнд өвлийг өнтэй давлаа.

Өнгөрсөн намар орон нутгаас зах зээлд борлуулах малын судалгаа авахад 15.1 сая толгой малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах дүн гарсан ч, өнгөрсөн өвөл малчид 18.0 орчим сая толгой малыг зах зээлд борлуулсан нь тооцоолж байснаас 2.1 сая толгойгоор илүү байлаа. 

Өнгөрсөн оны намар 169.7 мянган малчин өрхөд 68.4 сая толгой малыг өвөлжүүлж, хаваржуулахаар төлөвлөж мал аж ахуйн бэлтгэл ажлыг хангуулснаар 8.7 сая толгой малыг отроор, 58.0 орчим сая толгой мал аймаг, сумандаа өвөлжсөн.

Манай улсын 2018 оны эцсийн мал тооллогын дүнгээр мал сүрэг 66.5 сая толгойд хүрч, 2017 оныхоос 240.0 мянган толгой буюу 0.4 хувиар өслөө.

 Эрхэм гишүүд ээ,

 Өвөл, хаврын улирлын цаг агаар, цасны байдал, агаарын хуурайшилт, мал төллөлтийн талаарх мэдээллийг Та бүхэнд  хүргэе.    

Манай яам өнгөрсөн оны 10 дугаар сараас эхлэн мал аж ахуйн өвөлжилт, хаваржилтын бэлтгэл ажлын талаарх мэдээлэл болон аймаг, сумын цаг агаарын мэдээг аймгийн ХХААГ, сумын хөдөө аж ахуйн тасаг, цаг уур орчны шинжилгээний газраас тогтмол авч,  дүн  шинжилгээ хийж, орон нутагт чиглэл өгч  хамтран ажилласан.

Энэ оны хоёрдугаар сард Баян-Өлгий, Увс, Ховд, Завхан аймгийн ихэнх сумдад цас их орж эрс хүйтэрсэн, аймаг, сумын өвс, тэжээлийн аюулгүй нөөцөө ашиглаж дууссаны улмаас хаваржилт хүндэрч Баян-Өлгий аймагт 10 мянга гаруй, Говь-Алтай аймагт 5600 орчим толгой мал зүй бусаар хорогдлоо.  

Гуравдугаар сарын эхээр бог мал төллөж эхлэн Орхон, Говьсүмбэр, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь,Сэлэнгэ, Төв аймгуудад төлийн хорогдолгүй, Баян-Өлгий, Ховд, Завхан, Говь-Алтай аймгуудад мал хээл их хаясан, төл  мал цөөн тоогоор  хорогдсон дүн гарсан.   

Зүүн болон төвийн аймгуудын нутгаар цас багатай өвөлжсөний улмаас хуурайшилт ихтэй, бэлчээрийн усан хангамж хүрэлцээгүй байснаас зарим  аймагт мал нэлээн турж онд орлоо. Энэ сарын сүүлчээр Архангай, Булган, Говь-Алтай, Өмнөговь аймгийн 5, Өвөрхангай аймгийн 4, Хэнтий аймгийн 2 суманд цас бага хэмжээтэй орсон боловч бусад аймгуудын нутгаар хур тунадас орохгүй байгаагаас хуурайшилт ихтэй байлаа.

Дөрөвдүгээр сарын сүүлийн байдлаар манай орны нийт нутгаар бараг цасгүй байна. Булган, Дархан-Уул, Дорнод, Дорноговь, Өмнөговь, Сэлэнгэ, Сүхбаатар, Увс, Ховд, Хөвсгөл, Хэнтий аймгууд хуурайшилт ихтэй бол Архангай, Баянхонгор, Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Говьсүмбэр, Дундговь, Завхан, Орхон, Өвөрхангай, Төв зэрэг аймаг бага зэргийн хуурайшилттай байна.                

 Энэ оны дөрөвдүгээр сарын 20-ны байдлаар Булган, Дорнод, Өмнөговь,  Сүхбаатар, Хөвсгөл аймагт малын ус хангамж хүрэлцээгүй, шинэ худаг гаргах  хэрэгцээ  их байгаа, харин Говьсүмбэр, Сүхбаатар аймгуудад үлийн цагаан оготны тархалт ихсэж  байгаа тухай  мэдээлэл их  байлаа.

Манай яам дээрх байдалд дүгнэлт хийж эхний удаад “Бэлчээр хамгааллын  ажлыг эрчимжүүлэх тухай”  Засгийн газрын тогтоолын төсөл бэлтгэж яамдаас санал авч Засгийн  газрын хуралдаанаар хэлэлцүүлэхээр бэлтгээд байна. Энэхүү тогтоолын төсөлд Үлийн цагаан оготны  хөнөөлийг  багасгах зорилгоор 645.0 мянган га талбайд  тэмцэх ажлыг шуурхай зохион байгуулах, шаардагдах хөрөнгийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, бэлчээр хамгааллын өдөртэй болох зэрэг асуудлыг тусгаад байгаа юм.  

Эрхэм гишүүд ээ,  

Одоогийн байдлаар бог мал төллөж дуусах шатандаа, бод мал ид төллөж байгаа үед ихэнх нутгаар хүчтэй шороон шуурга шуурч, малын ус хангамжийн хүрэлцээ муу байгаа нь малчдад хүндрэл учруулж байна.

          Оны эхэнд 29.7 сая эх мал тоологдсоноос 20.0 саяас доошгүй төл хүлээн авах төлөвтэй байна. Энэ оны 04 дүгээр сарын 25-ны байдлаар эх малын 53.7 хувь буюу  15.9 сая хээлтэгч төллөж 15.6  сая төл бойжиж байна. Төл бойжилт 98.6 хувьтай байна. Аймгаар авч үзвэл мал төллөлт Баян-Өлгий, Булган, Дархан-Уул, Дундговь, Завхан, Өвөрхангай, Сүхбаатар, Сэлэнгэ, Төв, Увс, Ховд, Хэнтий аймгууд 50-иас дээш хувьтай байна.

          Том малын зүй бус хорогдол 387.5 мянга /үүнээс 3.2 мянган толгой мал өвчнөөр хорогдсон/ оны эхний нийт малын 0.58 хувийг эзэлж байна. Баян-Өлгий, Ховд, Увс, Говь-Алтай аймгуудад малын зүй бус хорогдол хамгийн их буюу оны эхний нийт малын 0.9-2.9 хувийг эзэлж байна.

          Монгол Улсын Засгийн газраас Улсын онцгой комиссын шуурхай бүлэг 21 аймагт ажиллуулж, мал аж ахуйн өвөлжилт хаваржилтын  байдалтай газар дээр нь танилцаж өвс, тэжээлийн үнийг хөнгөлж малчдад худалдах, шар усны үерээс урьдчилан сэргийлэх, мал амьтны сэг зэмийг устгах чиглэлийг орон нутагт өгч ажилласан. 

           Засгийн газрын 2019 оны 02 дугаар сарын 20-ны өдрийн 72 дугаар тогтоолоор 2017-2018 онд гарсан малын гоц халдварт өвчний нөхөн төлбөр  болох 8.0 тэрбум төгрөгийг олгосон нь зарим малчдыг малжуулах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх  боломжтой  болсон. Мөн Засгийн газрын 02 дугаар сарын 27-ны өдрийн 82 дугаар тогтоолоор мал өвөлжилт хүндэрсэн 8 аймагт улсын нөөцөөс 4000 тонн өвс, 3000 тонн тэжээлийн үнийг 50 хувь хөнгөлж малчдад худалдах асуудлыг шийдвэрлэсэн нь малын зүй бус хорогдлыг бууруулахад чухал арга хэмжээ болсон.   

Эрхэм гишүүд ээ,

        Хөдөөгийн хүн ам, мал аж ахуйг усаар хангах талаар тодорхой саналыг Та бүхний сонорт хүргэх зайлшгүй шаардлагатай байна.

         Манай улс 2018 оны байдлаар хөдөөгийн хүн ам, мал аж ахуйг усаар хангах зориулалт бүхий инженерийн хийцтэй 14332, энгийн уурхайн буюу  гар худаг 29345,  нийт 43677 мянган худагтай. Манай улсын малын тоо 2018 оны эцсийн байдлаар 66.5 сая толгойд хүрч өссөн, бидний төлөвлөж байгаагаар энэ хавар 20.0 гаруй сая толгой төл авах төлөвтэй байна. Өөрөөр хэлбэл 80.0 гаруй сая малыг хагас жилийн хугацаанд усаар хангах томоохон зорилт өнгөрсөн жил тавигдаж байсан одоо энэ байдал давтагдаж байгааг хэлэх гэсэн юм.

         Одоо байгаа  нийт худаг нь 66.5 сая толгой малыг усаар бүрэн хангах боломжгүй юм.  Малчид өвөл, хаврын бэлчээртээ гол төлөв гар худгийг, зун намрын бэлчээртээ инженерийн хийцтэй худгийг ашигладаг. Нийт гар худгийн 80 орчим хувийг өвөл, хаврын улиралд ашигладаг. Цас багатай өвөл мал усаар дутагдаж тарга хүчээ алдах, явдал байнга тохиолдож, цаашид ч энэ байдал улам хүндрэх төлөвтэй байна.  

          Малчдын өвөлжөө, хаваржаан дахь гар худгийн дундаж ундарга нь 0.2 л/сек, байгаа нь 1-2 айлын 500 толгойгоос ихгүй тооны малыг услах боломжтой байдаг. Говийн бүс нутагт  гар худгаас 5-6 айлын 1500 толгой, зарим газарт 10-аас дээш айлын 2500 толгой малыг усалж байна. Бэлчээрийн худгийн 70 гаруй хувь нь энгийн уурхайн худаг байгаагаас худгийн ойр орчмын бэлчээр цэгэн хэлбэрээр талхлагдан доройтож байгаа судалгааны дүн гарч байна.  

          Иймд инженерийн хийцтэй худгийг улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар барьж байгуулах шаардлагатай. Энэ нь нэгдүгээрт усны чанарыг хамгаалах, хоёрдугаарт малчдын хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх, гуравдугаарт бэлчээрийн доройтлыг бууруулах ач холбогдолтой.  

         Манай орны бэлчээр хамгааллын ажлыг эрчимжүүлэх буюу үлийн цагаан оготнотой тэмцэх 2019 оны ажлын талаар товч таницуулья.

          Үлийн цагаан оготны бэлчээрт учруулж буй хөнөөл нь бүс нутагт бэлчээрийн талхагдалыг нэмэгдүүлэх, мал идэх  өвсний  хэмжээг бууруулах, малын тарга хүч авах боломжийг багасгах, зүй бус хорогдлыг нэмэгдүүлэх зэрэг шууд болон шууд бус сөрөг нөлөөг үзүүлж бэлчээрийн мал аж ахуйг тогтвортой эрхлэхэд бодитой  хөнөөл учруулж буй  тулгамдсан асуудал болоод байна. 

            Бэлчээрийн ургамал хамгааллын ажлын хүрээнд 2019 онд улсын төсөвт тусгагдсан 1.69 тэрбум төгрөгөөр 13 аймаг, отрын бүс нутгийн 528.1 мянган га талбайд үлийн цагаан огтонотой, 4 аймгийн 86.0 мянган га талбайд царцаатай тэмцэх ажлыг 2 үе шаттай зохион байгуулна. Нэгдүгээр үе шат буюу 4-өөс 6 дугаар сард Архангай, Баянхонгор, Булган, Завхан, Сүхбаатар, Дундговь, Хөвсгөл, Өвөрхангай аймгуудад, хоёрдугаар үе шат  буюу 9-өөс 11 дүгээр сард  Дорноговь, Дорнод, Төв, Сэлэнгэ, Хэнтий аймаг, аймаг дундын отрын бүс нутагт зохион байгуулах гэрээг аймаг, орон нутгийн удирдлагатай байгуулан тэмцэх ажлыг зохион байгуулж байна.

             Харин 9-өөс 11 дүгээр сард үлийн цагаан оготнотой энгийн механик болон биологийн аргаар тэмцэх ажлын гэрээг 5 дугаар сард багтаан аймгуудтай байгуулж   бэлтгэл  ажлыг хангуулан ажиллахаар  төлөвлөж байна. Үүнээс гадна өндөр уулын бэлчээрт хөнөөл учруулдаг царцаатай тэмцэх ажлыг 2019 оны 6 дугаар сараас 7 дугаар сарын 10-ны хооронд  Баян-Өлгий, Ховд, Увс, Говь-Алтай аймгийн 86 мянган га талбайд зохион байгуулахаар ажиллаж байна.

            Сүүлийн 10 жилд гүйцэтгэсэн бэлчээрийн ургамал хамгааллын ажлын үр дүнд нийт 6.2 сая га талбайг мэрэгч амьтны хөнөөлөөс хамгаалсан нь үлийн цагаан оготно тархсан талбайн 15.7 хувийг эзэлж байна. Нэг жилд 1.2-1.7 тэрбум  төгрөгөөр  650.0-750.0 мянган га  буюу  үлийн цагаан оготно тархсан нийт бэлчээрийн 1.4 хувьтай тэнцүү хэмжээний талбайд ургамал хамгааллын ажил зохион байгуулж  мэрэгчдийн тоо толгойг  хөнөөл учруулахгүй  хэмжээнд  хүртэл бууруулж  чадахгүй  байгаад бид дүгнэлт хийж байна.

            Энэ ажлын цар хүрээг нэмэгдүүлэх, болзошгүй эрсдэлээс  сэргийлэхийн тулд бэлчээрийн ургамлыг үлийн цагаан оготны тархалтыг хэвийн хэмжээнд хүргэх зорилгоор  голомтлон тархсан 11 аймгийн 50 гаруй сумын 645.0 мянган га бэлчээрт энгийн механик, биологийн болон микробиологийн аргаар төрийн болон төрийн бус байгууллага, хувийн хэвшил, малчид, иргэд, цэргийн алба хаагчдын оролцоотойгоор тэмцэх ажлыг гүйцэтгэх шаардлагатай байна. 

          Иймээс үлийн цагаан оготнотой тэмцэх ажилд энэ онд шаардагдах 3.0 тэрбум төгрөгийн нэмэлт санхүүжилтийг шийдвэрлүүлэх, тэмцэх ажилд бүх нийтийн оролцоог хангах, бэлчээр хамгааллын өдөр зарлуулах зорилгоор Засгийн газрын хуралд хэлэлцүүлэн шийдвэрлүүлэхээр тогтоолын төсөл боловсруулан яамдаас санал авч нэгтгээд Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газарт хүргүүлээд байна.

            Уг тогтоолын төсөлд бэлчээр хамгааллын арга хэмжээг нийтийг хамарсан  байдлаар зохион байгуулах, цаашид жил бүрийн дөрөв болон аравдугаар сарын сүүлийн 7 хоногийн Баасан, Бямба, Ням  гаригийг  “Бэлчээр хамгаалах өдөр”  болгон  зарлаж  бэлчээрээ мэрэгч амьтан, шавьжны хөнөөлөөс хамгаалах  бүх нийтийн арга хэмжээг аймаг, сум, багийн төвшинд зохион байгуулж ажиллахыг аймгийн Засаг дарга нарт үүрэг болгож  арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна.

Эрхэм гишүүд ээ,    

            Би та бүхэнд малчин өрх, бэлчээрийн даац, малын тоо, хадлан бэлчээрийн талбайн  харьцуулсан судалгааны дүнгийн  талаар товч танилцуулъя.

            Улсын хэмжээнд 1990 онд 74.7 мянган малчин өрхтэй байсан бол мал хувьчлагдсанаар 2000 онд 191.5 мянга болж нэмэгдсэн. Байгалийн эрсдэл буюу ган,  зуд 2002, 2003, 2009 онд тохиосноор 2015 онд малчин өрхийн тоо 153.0 мянгад хүрч  буурсан. Харин 2018 онд 169.7 мянган малчин өрхтэй болж 2015 оноос хойш малчин өрхийн тоо 16.1 мянгаар нэмэгдэж байгаа нь мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг  тогтвортой эрхлэх нь бусад ажил эрхлэхээс илүү орлого олж байгаатай холбоотой. 

          Манай орны мал аж ахуй нь хэрэгцээт тэжээлийнхээ 90-ээс дээш хувийг байгалийн бэлчээрээс хангадаг. Статистикийн мэдээгээр 1989 онд 100 га бэлчээр, хадлангийн талбайд дунджаар 43 хонин толгой мал ногдож байсан бол 2018 онд 92 болж 2.1 дахин нэмэгдсэн. Дорноговь аймагт энэ үзүүлэлт хамгийн бага 20-оос 31, Орхон аймагт 222-оос, 740-д хүрч хамгийн их нэмэгдсэн бол Улаанбаатар хот төвийн аймгуудын бэлчээрийн ачаалал ихээхэн нэмэгдсэн байна.

           Малын тоо 1990-2018 он хүртэл 29 жилийн хугацаанд 24.6 саяас-66.5 сая-д хүрч бэлчээрт үзүүлэх ачаалал 2.1 дахин, малчин өрхийн тоо 74.5 мянгаас 169.7 мянга  болж 2.3 дахин нэмэгдсэн байна. Өөрөөр хэлбэл нэг малчин өрх 1990 онд дунджаар 180 толгой малтай байсан бол 2018 онд нэг малчин өрх дунджаар 390 толгой малтай болж 210 толгойгоор нэмэгдсэн. Мөн төв болон хангайн бүсийн Архангай, Баянхонгор, Булган, Өвөрхангай, Хөвсгөл, Дархан-Уул, Орхон, Сэлэнгэ, Төв аймгийн  малын тоо 29 жилийн хугацаанд 9.7 саяаас 30.7 саяд  хүрч,  малын тоо  21.0 сая толгойгоор нэмэгджээ.

            Дээрх тоо баримтаас үзэхэд бэлчээрийн даац хэтэрч бэлчээр талхлагдан доройтох, малын чанар муудан мал аж ахуйн үйлдвэрлэлээс олох малчдын орлого буурч ядуурал ажилгүйдэл нэмэгдэх, мал аж ахуйн салбарын байгаль цаг уурын эрсдэлийг даван туулах чадварыг бууруулах зэрэг сөрөг нөлөөтэй.

            Малчин өрх, малын тоо өсөж байгаатай холбогдон цаг хүндэрсэн үед малыг отроор өвөлжүүлж, хаваржуулах улсын болон орон нутгийн тусгай хэрэгцээний отрын бүс нутгуудыг байгуулах шаардлагатай болсоор байна.

Ингээд Та бүхэнд улсын тусгай хэрэгцээний аймаг дундын отрын бүс нутгийн багтаамж тун бага байгаа талаар товч  мэдээлэл хүргэж байна. 

УИХ-ын 2010 оны 23 дугаар тогтоол “Монгол мал” үндэсний хөтөлбөрийн 3.4.1.2 дахь хэсэгт ... нийт бэлчээрийн 10-аас доошгүй хувийг улсын болон орон нутгийн тусгай хэрэгцээний улс, аймаг, сумын отрын нөөц бэлчээр болгон хамгаалалтад авч цаг хүндэрсэн үед ашиглах”-аар заасан.

Өнөөдрийн байдлаар аймаг дундын отрын 9 бүс нутагт нийт бэлчээрийн 0.7 хувь 783.3 мянган га бэлчээрийг улсын тусгай хэрэгцээнд аваад байна. Тухайн жилийн бэлчээрийн даацаас хамаарч   аймаг, дундын  отрын  бүс нутгуудад жил бүр дунджаар  500-700 мянган толгой малыг отроор өвөлжүүлж, хаваржуулах ажлыг зохион байгуулж байна. Үүнээс гадна аймгуудын ИТХ-ын тогтоолоор нийт бэлчээрийн 4.9 хувь 5439.0 мянган га бэлчээрийг орон нутгийн тусгай хэрэгцээнд авсан боловч малын чулуун хороо, уст цэг байхгүйгээс бүрэн ашиглалтгүй байна.

Байгалийн эрсдэл тохиолдсон үед нийт малын 10 хүртэл хувь 5.0-6.0 сая толгой малыг улсын болон орон нутгийн тусгай хэрэгцээний отрын нөөц бэлчээрт өвөлжүүлэх, хаваржуулах боломжийг бүрдүүлэх бодлого, төлөвлөлтийн арга хэмжээг хэрэгжүүлэх шаардлагатай.  “Бэлчээрийн тухай” хуулийн төсөлд дээр дурдсан асуудлыг зохицуулах заалтууд орж байгаа. Өөрөөр хэлбэл бэлчээрийн удирдлага зохион байгуулалт, бэлчээр ашигласны төлбөр авахтай холбоотой цогц асуудлыг хуулийн төсөлд тусгаж бэлчээр ашиглагчийн эрх, үүргийг тодорхой болгож хариуцлага хүлээдэг, бэлчээрээ зөв зохистой ашиглаж, хамгаалдаг цогц тогтолцоог бий болгохоор хуулийн төсөлд тусгаад байна.

Эрхэм гишүүд ээ,

Мал, мах бэлтгэх ажилд оролцож буй аж ахуйн нэгжүүдийн бэлтгэсэн махны тухай товч танилцуулья. “Мах, сүүний анхдугаар аян” зорилтын нэг бол хүн амын хүнсний хангамжийг тогтворжуулах,стратегийн хүнсний бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийн улирлын хамаарлыг бууруулах, хүн амыг эрүүл, аюулгүй бүтээгдэхүүнээр хангах, малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх, үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор Засгийн газрын  2018 оны 218 дугаар тогтоолын дагуу мал, мах бэлтгэлийн арга хэмжээг махны үйлдвэр бүхий аж ахуйн нэгжтэй хамтран зохион байгуулсан.

2019 оны  хаврын мах бэлтгэлийн арга хэмжээг арилжааны банкны эх үүсвэрээр, зээлийн хүүгийн хөнгөлөлт үзүүлэх замаар зохион байгуулж эхлээд байна. Тухайлбал “Баатрууд Тэнгэр” ХХК, “Дархан меат фүүдс” ХХК, “Сүхбаатар мах маркет” ХХК-иуд  4.0 мянган тонн  үхэр, хонь, ямааны ястай махыг бэлтгэсэн.

Манай яам гарал үүсэл нь баталгаажсан, эрүүл ахуй, аюулгүй байдлын шаардлага хангасан үхэр, хонь, ямааны махыг тогтоосон үнээр буюу зах зээл дэх жижиглэнгийн үнээс 14-өөс 31 хувиар хямд үнээр 04 дүгээр сарын 15-ны өдрөөс эхлэн үхрийн ястай махыг 7200 төг, хонины ястай махыг 6000, ямааны ястай махыг 5500 төгрөгөөр Нийслэлийн 6 дүүрэгт 60 гаруй хүнсний дэлгүүрээр худалдаалж  байна. Энэхүү арга хэмжээ нь хүн амын хүнсний хангамжийг тогтворжуулах, махны нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх улирлын хамаарлыг бууруулахад тодорхой хэмжээний үр дүнтэй ажил болно гэж төлөвлөж байна. 

Мах, махан бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээ жилээс жилд нэмэгдэж байна. 2018 онд үхрийн мах 27.9 мянган тонн, адууны мах 33.6 мянган тонн, экспортлох квоттой байсан бөгөөд экспортын гүйцэтгэлээр адууны мах 32.2 мянган тонн, үхрийн мах 1.1 мянган тонн, хонь, ямааны мах 6.15 мянган тонн, дайвар бүтээгдэхүүн 1.64 мянган тонн, дулааны аргаар боловсруулсан махан бүтээгдэхүүн 18.1 мянган тонн, боловсруулсан махан бүтээгдэхүүн /лаазалсан, хиам, утсан гэх мэт/ 11.1 мянган тонн, нийт 70.4 мянган тоннд хүрсэн байна. 

Мах, махан бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлснээр Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөөнд тусгагдсан мах, махан бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээг 50 мянган тоннд хүргэх зорилтыг 2018 оноос эхлэн ханган ажиллаж ирлээ. 

Мах, махан бүтээгдэхүүний экспортын орлого 2018 оны экспортын гүйцэтгэлийн дүнгээр нийт 160 сая орчим ам долларт хүрч орлого нэмэгдлээ. Энэ нь Монгол Улсын гадаад валютын орлогыг нэмэгдүүлэх, уул уурхайгаас хамааралтай эдийн засгийн эмзэг байдлыг бууруулах, эдийн засгийг төрөлжүүлэх, уул уурхайн бус эдийн засгийн бодит салбарыг тогтвортой хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой юм.

2019 онд 29900 тонн үхрийн мах, 31000 тонн адууны махыг экспортлох квоттойгоос  энэ оны  03 дугаар сарын экспортын гүйцэтгэлээр 5700 тонн адууны мах, 730 тонн хонь, ямааны махыг,  6300 тонн боловсруулсан,  нийт 12700 тонн  мах, махан бүтээгдэхүүнийг экспортолсон байна.

Энэ онд мах, махан бүтээгдэхүүний хэмжээг нэмэгдүүлж БНХАУ, ОХУ, Иран, БНАСАУ, Узбекстан, Казахстан, Гонконг, Узбекстан, Нэгдсэн Арабын Эмират Улс, Катар, Киргизстан, Азербайжан, Вьетнам, Лаос зэрэг улсад экспортлох ажлыг зохион байгуулахаар  ажиллаж байна.

Эрхэм гишүүд ээ,

Хаврын тариалалтын бэлтгэл ажлын хүрээнд зохион байгуулан хэрэгжүүлж байгаа ажил, тулгамдаж буй асуудал, шийдвэрлэх гарцын талаар товч танилцуулъя.

 Бид тариалангийн салбарын 2019 оныхоо зорилтыг тодорхойлж орон нутгийн удирдлагуудтай хамтран ажиллах гэрээ байгуулан хэрэгжилтийг зохион байгуулж байна.

 Энэ жил улсын хэмжээгээр 387.0 мянган га-д үр тариа, үүнээс 368.0 мянган га-д улаанбуудай, 32.0 мянган га-д малын тэжээл, 29.0 мянган га-д тосны ургамал, 13.8 мянган га-д төмс, 8.9 мянган га-д хүнсний ногоо, 7.3 мянган га-д жимс, жимсгэнэ, нийтдээ 478.0 мянган га-д тариалалт хийнэ.

 Төлөвлөлтөөр 508.0 мянган тонн үр тариа, үүнээс 487.0 мянган тонн улаанбуудай, 64.0 мянган тонн тэжээлийн ургамал, 24.0 мянган тонн тосны ургамал, 166.0 мянган тонн төмс, 107.0 мянган тонн хүнсний ногоо тус тус хураан авч буудай, төмсний хэрэгцээг 100 хувь, голлох нэрийн хүнсний ногооны хэрэгцээний 60 хувийг дотоодын ургацаас хангаж, улмаар 386.0 мянган га-д чанар сайтай уринш боловсруулж бэлтгэснээр эргэлтийн талбайн хэмжээг 885.0 мянган га-д хүргэж ашиглалтыг сайжруулах зорилтыг дэвшүүлж, хэрэгжилтийг зохион байгуулан ажиллаж байна.

 Энэхүү зорилтын хүрээнд үр тариа, тос, тэжээлийн таримлын тариалалтыг 14 аймгийн 1560 гаруй аж ахуйн нэгж иргэн, төмс, хүнсний ногоо, жимс жимсгэний тариалалтыг 490 гаруй аж ахуйн нэгж, хоршоо, 35.0 мянган өрхийн хэмжээнд тариалахаар бэлтгэлээ хангаж байна.

 Хаврын тариалалтад зүтгэх хүчний трактор 3130, үр тарианы үрлүүр 2201, хөрс боловсруулах техник 5740, төмс, хүнсний ногооны үрлүүр 570 ажиллах бөгөөд техникийн засвар, үйлчилгээний ажил эрчимтэй явагдаж байна. Техникийн парк  ашиглалтыг 80-85 хувиар тооцоход хаврын тариалалтын ажлыг 14-21 хоногт багтаан гүйцэтгэх боломжтой байна.

 Тариалалтын ажлыг технологийн хугацаанд үр дүнтэй зохион байгуулах зорилгоор дараах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байна. Үүнд:

 - Хаврын тариалалтад зориулан дотоодын эх үүсвэрээс нөөц бүрдүүлсэн 11.4 мянган тонн үрийн буудайг ТЭДС-гаар дамжуулан 30 хувийн урьдчилгаатайгаар худалдан борлуулж, намрын ургацаас нөхөн бүрдүүлэхээр Улсын нөөцийн газартай гэрээ байгуулан хамтран ажиллаж өнөөдрийн байдлаар 60 гаруй аж ахуйн нэгж, иргэнд 2.4 мянган тонн үр олгоод байна. 

 - Тариалангийн үйлдвэрлэлд нийтдээ 21.6 мянган тонн шатахуун шаардагдахаас зөвхөн хаврын тариалалтыг хэвийн явуулахад 7.3 мянган шатахуун шаардагдах тооцоо гарсан. Тиймээс технологийн ажилбаруудыг хугацаанд нь үр дүнтэй зохион байгуулах, тариаланчдад учрах санхүүгийн дарамтыг хөнгөлөх зорилгоор тариалалт, уринш боловсруулалт, ургац хураалтын ажилд зориулан 11.6 тэрбум төгрөгийн өртөг бүхий 4.8 сая литр шатахууныг 50 хувийн урьдчилгаатай зээлээр олгохоор шийдвэрлэн хэрэгжилтийг зохион байгуулж байна.

 - БНХАУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлж буй “Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг дэмжих төслийн хүрээнд”  7.6 сая ам. долларын хөрөнгөөр 50-165 морины хүчтэй 180 ширхэг трактор, хадлангийн 40 иж бүрдэл, даршны 34 ширхэг, таримал тэжээл үйлдвэрлэлийн зориулалттай 20 иж бүрдэл техникийг тус тус нийлүүлж,  10 хувийн урьдчилгаатай, 7 жилийн хугацаатай зээлээр олгохоор шийдвэрлэж хүсэлт гаргасан аж ахуйн нэгж, иргэдэд олгож эхлээд байна. 

 - Мөн  дээрх төслийн 16.9 сая ам долларын хөрөнгөөр 50-125 га-ийн том оврын бороожуулагч болон 1-25 хүртэл га талбайг услах хүчин чадал бүхий бага, дунд оврын усалгааны тоног төхөөрөмжийг нийлүүлж, 10 хувийн урьдчилгаатай, 8-12 жилийн хугацаатай зээлээр олгох ажлыг зохион байгуулж байна. Үүний үр дүнд 336 иж бүрдэл бүхий усалгааны тоног төхөөрөмж нийлүүлэгдэж үр тарианы 9000 га, төмс, хүнсний ногооны 770 га, жимс, жимсгэний 150 га талбайг усалгаажуулах боломж бүрдэх юм.

 -  Засгийн газрын “Жимс, жимсгэнэ” хөтөлбөрийн хүрээнд  Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын 1.2 тэрбум төгрөгийн санхүүжилтээр Ховд аймгийн Булган, Жаргалант суманд жимс жимсгэний суулгац үржүүлгийн төв байгуулах, Булган аймагт Шинэ хөдөө төслийг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулж байна.

 -  Газар тариалангийн гаралтай бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах, нэгжийн ургацыг нэмэгдүүлэх зорилтын хүрээнд  нийтдээ  5.6 тэрбум төгрөгийн үнэ бүхий 468.1 тонн ургамал хамгааллын бодис, 3.3 тэрбум төгрөгийн үнэ бүхий 1518 тонн нийлмэл бордоо, 257 тонн гумины бордоог тус тус 30 хувийн урьдчилгаатай олгож дэмжлэг үзүүлэхээр ажиллаж байна.   

 Газар тариалангийн салбарын тогтвортой хөгжлийг хангахад онцгой ач холбогдол бүхий дараах асуудлуудад анхаарлаа хандуулан ажиллаж байна. Үүнд:

-  Таримал ургамлын үр сортын тухай хуулийг батлуулах, улмаар үр үржүүлэг, сорт сорилтын салбарын бүтэц үйл ажиллагааны чиглэлийг шинэчлэх, таримал ургамлын үрийн чанар хангамжийг сайжруулах,

 - Таримлын зохистой сэлгээ нэвтрүүлж, нэр төрөл, тэжээл үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, тариалангийн талбайн эзэмшилт, ашиглалтыг сайжруулах замаар эрчимжсэн мал аж ахуй, газар тариаланг зохистойгоор хослон эрхлэх боломжийг бүрдүүлж, тариаланчид, малчдад эрх зүйн дэмжлэг үзүүлэх, 

- Хөдөө аж ахуйн салбарын эрдэм шинжилгээ судлагааны хүрээлэнгүүдийг  яамны харьяалалд авч шинжлэх ухааны ололт, дэвшилтэд техник, технологи нэвтрүүлэх ажлыг үр дүнтэй, шуурхай зохион байгуулах оновчтой бүтэц бий болгох, 

-  Тариалангийн салбарт ОХУ, Беларусь, Польш, Герман, БНХАУ-ын техник, тоног төхөөрөмжийг сонгон нэвтрүүлэх ажлыг эрчимжүүлэх замаар өндөр хүчин чадлын техникийн шинэчлэлийг 85 хувьд, дунд болон бага механикжуулалтын  түвшинг 60 хувьд хүргэх,

 - БНХАУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр нийлүүлэгдэж буй усалгааны техник тоног төхөөрөмжийг хүсэлт гаргасан аж ахуйн нэгж, иргэдэд хөнгөлөлттэйгээр олгож хамгийн богино хугацаанд суурилуулан  усалгаатай талбайн хэмжээг 9.0 мянган га-аар нэмэгдүүлэх ажлыг үр дүнтэй зохион байгуулах,

-  Тариалангийн хөрсний үржил шимийг хамгаалах, аж ахуйн нэгж, иргэн бүр хөрсний иж бүрэн шинжилгээг хуулийн хугацаанд тогтмол хийлгэж хэвших, тэг болон цомхотгосон эрдэншүүлгийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх, тариалангийн талбайг хашаажуулах ажлыг үргэлжлүүлж, улмаар ойн зурвас байгуулах ажлыг эхлүүлэх,

- Засгийн газрын “Жимс жимсгэнэ”, “Хүнсний ногоо” үндэсний хөтөлбөрүүдийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх, таримлын нэр төрлийг нэмэгдүүлэх, бага механикжуулалтын түвшинг дээшлүүлэх, зардал багатай усалгааны арга технологи, тоног төхөөрөмж нэвтрүүлж ашиглалтыг сайжруулах, 

- Улаанбаатар хотод төмс, хүнсний ногоо, махны хадгалалт борлуулалтын цогцолбор төв байгуулахад шаардлагатай санхүүжилтийн эх үүсвэрийг бүрдүүлж шийдвэрлүүлэх, аймгийн төв, томоохон суурин газрууд болон уул уурхайн үйлдвэрлэлийг түшиглэн 500-1000 тоннын багтаамжтай төмс, хүнсний ногооны зоорь барих, бүтээгдэхүүний хадгалалт, борлуулалтын нэгдсэн сүлжээг бий болгох ажлыг эхлүүлэх,

 - Бүгд Найрамдах Польш Улсын Засгийн засгийн газрын хөнгөлөлттэй  зээлийн хөрөнгөөр хэрэгжих төслийн хүрээнд хүнсний ногооны зоорь, цардуулын үйлдвэр байгуулах ажлын тендер шалгаруулалтыг хууль журамд нийцүүлэн шуурхай зохион байгуулах, 

-  Улсын төсвийн хөрөнгийн эх үүсвэрээр худалдан авсан Дархан-Уул аймаг дахь 36.0 мянган тоннын багтаамжтай төмөр бетон элеваторын ашиглалтыг сэргээж үйл ажиллагааг нь эхлүүлэх, баруун болон зүүн бүс нутгийн  тариаланчдын бүтээгдэхүүний борлуулалтыг дэмжих зорилгоор буудай хүлэн авах хадгалах элеваторын аж ахуй байгуулах боломжийг судлаж хэрэгжүүлэх зэрэг болно. 

Эрхэм гишүүд ээ, 

Тариалангийн салбарын хөгжлийн дараагийн шатны эрхэм зорилго нь газар тариалан, эрчимжсэн мал аж ахуйг зохистой хослуулан хөгжүүлэх,  техник технологи, үр сортын шинэчлэл хийх, тариалангийн хөрсний үржил шимийг хамгаалах, сайжруулах, улмаар хөдөөд ажиллаж амьдарч буй иргэдийн орлогын эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх, тогтворжуулахад  чиглэгдэх болно.

Эх сурвалж: ХХААХҮЯ