Таны цалингаар зөвхөн та, таны гэр бүл биш, бас төр засаг амьдардаг. Цалингийн тань 11 хувийг ажил олгогчоос, бас 10 хувийг танаас нийгмийн даатгалын шимтгэлд, дээр нь таны хэсгийг хассаны 10 хувийг (бас 7000 төгрөгийн хөнгөлөлт үзүүлээд) хувь хүний орлогын албан татвар гэж төр албадан авдаг. Та хэрвээ улсын дундаж цалин болох 950 мянган төгрөг сард авдаг бол гар дээрээ 776.5 мянга, төр танаас 173.5 мянгыг, ажил олгогчоос чинь 104.5 мянган төгрөг авдаг. 

Таны цалинг 950 мянга гэж байгаа ч, яг үнэндээ 1.054 сая, учир нь тийм мөнгө ажил олгогчоос гардаг бөгөөд дөрөвний нэгийг нь төр авчихдаг гэсэн үг.

Цалингийн дөрөвний нэгийн мөрөөр

Харин тэрхүү дөрөвний нэгээр нь төр засаг юу хийдэг болохыг хүн бүр мэддэггүй, сонирхдоггүй. Яагаад гэвэл татвар нэртэй энэ мөнгийг та өөрөө биш, таныг ажилд авсан хүн төлдөг. Харин өндөр хөгжсөн орнуудад хувь хүн өөрөө шууд төлдөг. Тийм ч учраас нийгмийн яг ямар даатгалд хэдий хэмжээний шимтгэл, тэтгэврийн сандаа хэдэн төгрөг хуримтлуулж буйгаа хүн бүр мэддэг, тохирсон үйлчилгээг хариуд нь шаарддаг. Хүсвэл хувийн эрүүл мэндийн болон тэтгэврийн санд бас даатгуулж, эрсдлээ илүү хамгаалуулдаг.

Монголд татвараа хувь хүн өөрөө төлдөг болчихвол зан үйлд нь өөрчлөлт орж, төр засагтаа илүү хяналт тавьж, шахаж шаарддаг болно. Төрийн хариуцлага нэмэгдэж, үрэлгэн зардлаа хумиж, авлига хээл хахууль багасна. Ашиггүй ажиллаж, татварын мөнгөөр алдагдлаа нөхөж буй төрийн өмчийн компаниуд дампуурч, эсвэл хувьчлагдаж таарна. Товчоор, төрийн нэртэй хэний ч биш газар, өмч эзэнтэй болно. Засаглал сайжирч, эдийн засаг сэргэнэ.

Хүний зан үйлээр дамжин эдийн засагт томоохон нөлөө бий болдог тухай эрдэмтэд олон төрлийн судалгаа хийсэн бөгөөд зан үйлийн эдийн засаг гэх сэтгэл зүйн болон эдийн засгийн шинжлэх ухааны уулзвар дээр шинэ онол бий болов.

Зан үйлийн эдийн засаг (Behavioural Economics)

2002 оны эдийн засгийн ухааны Нобелийн шагналыг АНУ-н сэтгэлзүйч (психолог) Д.Канэманд олгожээ. Эдийн засгийн гол том урсгалын төлөөлөл болох неоклассик онолчид хүн үргэлж рациональ (ухаалаг) шийдвэр гаргадаг гэж үздэг бол зан үйлийн эдийн засагчид хүний шийдвэрт сэтгэлзүйн хүчин зүйл давуу нөлөөлдөг, шийдвэр нь үргэлж ухаалаг байдаггүй гэж үздэг.

2017 оны Нобелийн шагналыг мөн зан үйлийн эдийн засагч Р.Тэйлер саяхан хүртэв. Түүний бичсэн “Misbehaving: The making of behavioral Economics” (Төрхгүйтэл: Зан үйлийн эдийн засгийг бүтээх нь) номонд хүний зан үйл нь эдийн засагт нөлөөлдгийг баталжээ. Хүн жишээ нь яг адилхан хоёр юмыг өөрийн эрх мэдэлд байгаа бол байхгүйгээс нь илүү үнэлдэг болохыг тогтоожээ. Мөн өөрт нь хэрэгтэй ч, өндөр үнэтэй зүйлийг шударга биш гэж үзвэл худалдан авдаггүй гэжээ. Бас хэрэв цалингаасаа тодорхой хувийг нь хадгаламжийн данс руугаа шилжүүлдэг болчихвол тэр хадгаламжиндаа бараг хүрдэггүй гэнэ. Харин бүх цалингаа гар дээрээ авдаг хүн бүгдийг нь дуустал үрэх магадлал өндөр ажээ.

Энэ онолоор бол манай жишээн дэх хувь хүн цалингаа бүгдийг нь эхэлж өөрөө аваад, эрүүл мэнд, тэтгэвэр гэх мэт нийгмийн даатгалын шимтгэл болон орлогын татвараа мөн өөрөө биечлэн төлдөг болчихвол цалингийнхаа тэрхүү дөрөвний нэгийг илүүтэй үнэлж, түүний зарцуулалтад нь илүү санаа зовж, хяналт тавих юм.

Энэхүү зан үйлийн өөрчлөлт нь өнөөгийн монголын ардчиллыг хөгжүүлэхэд дутагдаж буй иргэдийн оролцоог хангах, иргэний нийгмийг бүрдүүлэхэд хувьсгалт өөрчлөлт хийх болно.

Иргэд төрөө сонгосон шигээ бүрэн дүүрэн хянаж чадвал, эдийн засгийн үргүй зардал багасч, чөлөөт зах зээлийг хөгжүүлэх саадыг арилгаж, хүн бүр эдийн засагт оролцох боломжийг тэлж, ажилтай болж ядуурлаас гарах үндсэн хаалга нээгдэх болно.

Иргэний нийгэм нь өндөр хөгжсөн улс оронд хүмүүс нь төр засгийн шийдвэр гаргахад идэвхтэй оролцдог, хэрэгжилтийг нь хянадаг, хариуцлага тооцдог. Харин манайд иргэний нийгэм идэвхтэй биш, нийтийн засаглалд иргэд хяналт тавихгүй байгаа учир улс төрчдөд төрөөр дамжуулан бизнес хийх, хувьдаа ашиг олох, нийтийн хөрөнгийг зувчуулан баяжих таатай хөрс арилахгүй байна.